Verzameld journalistiek werk. Deel 14. Nieuwe Rotterdamsche Courant september 1925 - november 1926

[p. 601]

James Ensor
II

Oostende, 30 September.

Ik betreed het atelier, opgeknapt en opgeklaard, van James Ensor. Ik kijk rondom mij: al dat oud-vertrouwde, dat altijd nieuw is; schilderijen die geschilderd zijn tusschen 1879 en 1926, die ik voor een goed deel wel honderd keeren heb gezien, maar die, telkens als enkele eenheden ze komen aanvullen, in eene andere verhouding komen te staan en daardoor eene gewijzigde verschijning gelijken.

‘Dwaas is hij, die nooit verandert’. Doch het is niet omdat hij de absurditeit vreest, dat Ensor aanhoudend evoluëert; de reden van zijne gestadige gedaanteverwisseling ligt geenszins buiten hem, het is niet uit vrees voor wat men wel van hem zou kunnen zeggen, al is hij dan ook zeer gevoelig voor critiek; het is nog minder om de mode bij te houden, zooals zoovele schilders zonder duidelijke personaliteit. Maar anderdeels is het ook niet omdat hij, die niet houdt van den dood, jong wil blijven; het is niet omdat hij, als elk echt-levend mensch die weet dat elke gewoonte die men aanneemt eene verarming beteekent, behoefte heeft aan vernieuwing. Het is eenvoudig (eenvoudig bij manier van spreken!) omdat Ensor, sedert de jaren tachtig reeds, in zijn werk eene lijn volgt die hem opgelegd werd door eene ideëele logica, die buiten zijn wil ligt maar die hem bij flitsen wordt geopenbaard, en die wel het zekerste teeken is van zijn genie.

[p. 602]

In mijn vorig briefje heb ik u gezeid hoe Ensor op normale, geheel innerlijke wijze, en steeds naar het eigen wezen, zonder welke inwerking ook, van het meestobjectieve impressionisme tot bij de modernste kunstuitingen, vaak als een voorloper, gekomen is. Het dient herhaald: zonder de minste voorbedachtheid, zonder eenige cerebrale tusschenkomst. Hoe dikwijls deed hij mij niet denken aan den kunstenaar uit Balzac's ‘Chef-d'oeuvre inconnu’!, met dezen verstande dat James Ensor, bij al zijn streven zich-zelf niet vernietigt maar steeds aanvult en verrijkt...

Ik betreed dus het atelier. Boven een betrekkelijk groot schilderij, heeft de Meester een heel kleintje gesteld. Het grote doek is, buitengewoon helder, het kleine paneeltje is betrekkelijk-donker. Het eerste werd dezen zomer geschilderd: het tweede omstreeks 1880. Wat het groote voorstelt, is niet zoo heel duidelijk; lachend noemt Ensor het een ‘zeegezicht met roode en blauwe krabben’; feitelijk doet het aan als, tusschen hooge en wuivende wieren, een onderzeesch ballet vol wazige kleurigheid, tusschen twee vlekken van krachtig zij het doorschijnend ultramarijn. Het donkere paneeltje is eenvoudig, een stoer-impressionistisch zeestukje, dat doet denken aan Artan. - ‘Ge ziet, het is hetzelfde’, zegt Ensor. Men kijkt eerst eenigszins verwonderd op. Ensor is aan zijn eerste paradox niet doodgegaan; hij kent er integendeel de tonische kracht van. Ditmaal is het hem echter ernst; hij heeft gelijk: in den grond, naar het gehalte, zijn deze twee schilderijen met elkander gelijk: die twee schilderijen zijn maar één schilderij. Beide beteekenen: den indruk dien een zeezicht

[p. 603]

in den schilder nalaat, in hoofdzaak vanwege de kleur. Het eenige verschil is: het kleine schilderijtje, hoe knap en gevoelig ook, is een bloot-objectieve weergeving, het grootere geeft weêr: al de kleurige bestanddeelen van zoo'n indruk, samengevoegd tot een complex waar de éene kleurwaarde de andere beter gelden laat, de belangrijkste de minder-geldende verdringt en vernedert, en beheerscht door een gemoedsleven dat de aequivalentie vastlegt tusschen de kleurvlekjes en een heftige of teedere innerlijkheid. Feitelijk heelemaal hetzelfde dus. Maar in het eerste geval naturalisme, in het tweede zuivere kleurkunst. Men spreekt in den laatsten tijd heel wat van ‘poésie pure’, waar men feitelijk bedoelt: ‘vers pur’: het vers dat feitelijk geen beteekenis meer heeft, dat geschakeld is uit het complex waartoe het behoort, waarvan men niet goed kan zeggen, aan welk bestanddeel het zijne eigene schoonheid dankt, dat doorgaans niet ‘poëtisch’ is naar de gangbare meening of opvatting, en dat men geniet, omdat het nu eenmaal is zooals het is. - ‘Ik bevrijd de kleur’, zegt James Ensor, en daarmeê bereikt hij, onwillekeurig de ‘peinture pure’, die ik zou willen noemen ‘couleur pure’, zoo dit geen aanleiding kon zijn tot een misverstand. Ensor zegt nog: ‘Ik wil mijn studie voortzetten in den geest van de eerste versie’. Die eerste versie is: de eerste gewaarwording bij haar neêrslag in het gemoed, de eerste aanraking van de impressie met de subconscientie; het doel: de ontmoeting laten kristalliseeren tot een beeld, dat noodzakelijk symbolisch zal zijn.

En hiermede brengt Meester James Ensor weêr iets nieuws, dat is eene nieuwe loutering van zich zelf. Ik

[p. 604]

zei u dat hij gekomen is tot een tijd van rijke rust. Aan die rust geeft hij een anderen naam: hij noemt ze eene stabilisatie. De drie laatste jaren waren voor den Meester minder gelukkig. Niet alleen schilderde hij minder dan vroeger: zijn werk was aarzelend geworden. Het was of hij zijn geest niet goed vestigen kon, en tevens of zijne uitdrukkingsmiddelen gingen falen. Op ruim zestig à vijf-en-zestigjarigen leeftijd maakte Ensor, o gelukzalige, een overgangstijdperk door. Thans is hij wéér in volle maar rustige werkzaamheid, omdat hij iets nieuws heeft gevonden dat eene ondubbelzinnige verrijking is.

En hij vertelt eene parabel. - ‘Kent gij’, vraagt hij, ‘kent gij den zandkrabber? Nauwelijks is het seizoen der rijke menschen te Oostende voorbij, of aan het zand komt een oud man. Hij kruipt op zijne knieên, heel langzaam. Met den nagel van zijn wijsvinger, met een ouden verroesten spijker keert hij, vierkanten centimeter bij vierkanten centimeter, het zand van kilometers strand om, zoo diep als hij kan. Sommige dagen ontdekt hij niets. Andere dagen vindt hij wel drie stukken van tien centimes, en dat vervult hem met dankbare fierheid. Het komt ook voor dat hij eens een zilveren of gouden ringetje vindt, en dan kan hij daar verschillende weken op teren...Ik heb er een gekend, van die zandkrabbers, die tachtig jaar oud geworden was. En hij wilde vaarwel zeggen aan zijne carrière, toen hij zekeren dag een diamant opdolf. Toen heeft hij gehoopt, nog heel lang te zullen leven...’

Ik hoop dat James Ensor nog heel lang leven mag op den diamant dien hij heeft ontdekt.