Verzameld journalistiek werk. Deel 10. Nieuwe Rotterdamsche Courant september 1919 - december 1921

[p. 137]

Van Eyck en Bouts terug

Brussel, 15 Augustus.

Naar, ruim drie weken geleden, in de bladen werd vermeld, zou het vandaag revolutie zijn in Brussel. Van die revolutie heb ik, op dit late avonduur, niet anders gemerkt, dan een overvloedige marechaussée, die verstoppertje speelde in de voornaamste staatsgebouwen. Ik heb nergens gelezen dat de inneming der Bastille eene kleine maand bij voorbaat werd aangekondigd; daardoor wellicht is zij zoo merkwaardig-goed geslaagd. Wat de Brusselsche omwenteling van heden, 15 Augustus, betreft....

Wij hebben, weliswaar, in de plaats daarvan een ander blijk van toch wel even sterke volkskracht bijgewoond, dat tegen de omstandigheden opweegt, dewelke zich niet hebben voorgedaan. - ‘Het diende vandaag hoogdag te zijn in Vlaanderen’, meende daareven minister Destrée, bij de inhuldiging van de Van Eyck- en Bouts-tentoonstelling die vanmiddag plaats greep en waarover ik U heb geseind. ‘Heden dienden wel de klokken van het land te luiden, want eigen schoonheid is in eigen land terug!’ En welke uiting van volkswezen is even machtig als die onzer primitieve meesters, meer in het bijzonder die van hun aller voorgangers, de machtige gebroeders Hubrecht en Jan van Eyck, de eene in zijn monumentale mysticiteit die aan Thomas van Aquino en aan Dante Alighieri doet denken, de tweede, wiens realiteitszin zoo diep vorscht en zoo scherp uitbeeldt, samen echte archetypen van de vijftiend'-eeuwsche Vlaamsche ziel?....

Laat ons dit echter voor heden rusten laten: de indruk,

[p. 138]

bij de tentoonstelling ondergaan (en ieder minnaar der kunst moet naar Brussel om deze eenige tentoonstelling te zien), de indruk, zeg ik, is te grootsch en slaat te diep, dan dat men er zoo maar onmiddellijk, zelfs journalistisch, op reageeren zou. Deze ‘Aanbidding van het Lam Gods’ is overbekend. Schrijver dezes heeft, tien jaar van zijn leven, elken Zondagochtend besteed aan wat er van te Gent overbleef; hij meent elk figuur dat er op voorkomt te kennen; hij had de gelegenheid ze beter te bestudeeren dan hier, in het Brusselsch museum, mogelijk is. Doch, het weergaloos meesterstuk thans in zijn geheel en ongeschonden terug te vinden, slaat, bij de gedachte alleen, met zulke groote, zij het dan ook louter-intellectueele emotie, dat het niet aangaat, na een officieele plechtigheid, hoe intiem deze ook mocht zijn, onmiddellijk te gaan praten over dingen, die men als heilig aanvoelt. De tentoonstelling blijft ruim een maand open: reeds morgen keer ik er terug, en, gaat het, dan schrijf ik erover met meer bezonken zinnen.

Het belet niet dat ik mij van heden af overleveren kan aan... kritiek, want het is steeds gemakkelijker, kwaad te spreken dan goed. Eerst dan iets, waar geen der inrichters kan verantwoordelijk voor gesteld; dat echter belet het veelluik, hoe dan ook volledig aanwezig in zijne gansche volledigheid te toonen. Dit ligt aan het volgende. De paneelen die, tot voor een goede maand, in het Berlijnsch museum hingen, werden indertijd doorgezaagd en geparketteerd. De zingende en musiceerende engelen, die aan hunne keerzijde de Verkondiging droegen - op het eene paneel de Engel, op het andere de Heilige Maagd - werden aldus vier tafereelen. Zoo gaat het ook met de vleugels

[p. 139]

die de Rechtvaardige Rechters en de Soldaten Christi, de Heremieten en de Pelgrims vertoonen, en aan de andere zijde Judocus Veydt en zijne vrouw, met de twee Johannessen laten zien: weer vier schilderijen die eigenlijk maar twee zijstukken uitmaken. Anders met de Adam en Eva uit het Brusselsche museum, die gaaf bleven, en achteraan de twee architectonische binnenzichten blijven vertoonen: niet doorgezaagd, kunnen de vier voorstellingen niet afzonderlijk voorgedragen.

Men heeft er op gevonden, het polyptiek gansch geopend te toonen: aldus is de voorstelling volkomen authentiek. Bovenaan, tusschen Adam en Eva en de Engelen aan beider zij, God de Vader naast wie de Moedermaagd en Johannes de Evangelist zitten. Onderaan, aan beider zij van de eigenlijke Aanbidding, rechts de Justi Judices en de Milites Christi, links de Heremieten met Martha en hare Magdaleensche zuster, en de Pelgrims met den machtigen Christophorus aan hun hoofd. Aan een anderen wand nu heeft men een gesloten polyptiek opgehangen, hetgeen het doorzagen van de paneelen toeliet. Daar ziet men dus de authentieke Verkondiging in hare twee leden, boven Veydt en zijne eegade aan, die aan beide zijden van den Dooper en van den Evangelist knielen, eveneens authentiek. De keerzijde van Adam en van Eva heeft men echter moeten vervangen door vergrauwde moderne kopiën. Zoo is het veelluik er wel geheel, en op schrandere wijze tentoongesteld. Maar in zijn geheel ziet men het niet, en zal men het ook vermoedelijk niet zien te Gent, in de Sint Baafskerk, waar het na afloop der tentoonstelling terugkeert.

Iets anders dat men hier met spijt ontbeert zijn de oorspronkelijke omlijstingen van de diverse deelen. Die

[p. 140]

van het Gentsche deel, met het bekende Latijnsche opschrift, bleef te Gent. Die van Adam en Eva bleef behouden: zij is modern. Die van de Berlijnsche vleugels komt niet overeen met de lijst die men op die Hanfstaengl-foto ziet, met scharnieren en spijkers. Werd zij te Berlijn achtergehouden? Was de teruggave ervan in het Versaillesverdrag niet voorzien? Hoe het weze, er is in de kaders thans een bontheid naast een gouden fonkelnieuwheid, die minder-behaaglijk aandoen.

Dat blinkende wordt ergerlijk bij de teruggekeerde Bouts-paneeltjes. Niet alleen werden de vier schilderijen onhebbelijk opgepoetst en onbetamelijk gevernist (een onderzoek zou bewijzen, misschien, dat ze wraakroepend gerestaureerd werden), maar zij zitten in goedkoope bazarlijsten, waar een hedendaagsch schilder voor gruwen zou, had een O.W.-er er zijn werk in gevat. Het is te hopen, dat daarin verandering komt....

Een laatste punt van kiescheren aard. Men heeft het herstel van de ‘Aanbidding’ en van het ‘Avondmaal’-complex een waardige omgeving willen geven. Is men erin geslaagd?

Zooals ik seinde is deze tentoonstelling een gezuiverde reductie geworden van de tentoonstelling der Primitieven die in 1902 te Brugge gehouden werd. Om de Van Eyck's en de Bouts'en heen hangen honderd meesterstukken, van den stemmig-atmospherischen Petrus-Christus af tot den gecompliceerd-ornamenteelen Gillis van Coninxloo toe, van den dramatischen Rogier de la Pasture tot den koelen Quinten Matsijs. Op zich zelf is dat natuurlijk van een verheven-overweldigende schoonheid. Of het echter aan het hoofddoel der tentoonstelling - de ‘Aanbidding’ en de

[p. 141]

‘Cena’ - niet schaadt?

Ik heb lang betreurd dat de ‘Aanbidding’ in eene gesloten kapel van de Sint Baafskerk hing: thans ben ik overtuigd dat dit goddelijk werk eene goddelijke afzondering noodig heeft. Reeds hangt het hier, zooals boven omschreven, verdeeld. Het is tevens al te bont omringd, weze het dan ook met uitsluitend eersterangswerk. - Hetzelfde geldt voor Bouts: niet alleen wordt het Leuvensche altaarstuk en zijne bijpaneelen overschaduwd door twee oppermachtige deelen van ‘Keizer Otto's gerecht’, maar de stijlvol-nuchtere kracht ervan lijdt moeilijk de onmiddellijke nabijheid van b.v. Memlinc's aanminnige weekheid.

Doch, dit is vitterij: men neme ze mij niet kwalijk. Bewijst zij trouwens niet welke prachtige inspanning hier werd gepraesteerd, om weer naar dit land de liefhebbers te lokken, zooals te Brugge destijds met de Primitieven en het Gulden Vlies, te Antwerpen met Van Dycks, te Brussel met de Meesters der XVIIe eeuw werd gedaan?

Laat ik dit eerste schrijven dan ook besluiten met een spijt: dat men niet wat gulziger is geweest, en, tot aanvulling van onze collecties, uit Weenen de Brueghels liet overkomen. Of ware de eisch te groot geweest? Of was men te St. Germain niet zoo kunstzinnig als te Versailles? Of ben ik als Vlaming te egoïstisch?....

N.R.C., 17 Augustus 1920.