Verzameld journalistiek werk. Deel 8. Nieuwe Rotterdamsche Courant februari 1915 - maart 1916

[p. 485]

Le ventre de Bruxelles
VII (Slot)

Brussel, 24 December.

‘Exode rural’ en ‘retour à la terre’: twee leuzen, die in de laatste jaren heel wat inkt onschuldig vergieten deden! 't Opslorpen van het land door de stad; de terugkeer van de stad naar het land: welk een aantal sentimenteele statistieken (als ik dat aldus noemen mag) hebben deze overstelpend-dankbare onderwerpen niet uitgelokt! En natuurlijk zonder dat zij tastbare gevolgen hadden. Vreemd toch, hoe welvaart apathisch maakt, hoe alleen werkelijke nood tot hervormingen leidt, waarvan het nut natuurlijk en volmondig door ieder werd erkend, maar die niemand aanging, omdat niets zoo onschendbaar is als gevestigde veiligheid. Meer dan waar ook, is in België over deze vragen getheoretiseerd: wij danken er een schoon boek van Emile Vandervelde, onze minister van state, aan. Wij moesten echter op den oorlog wachten om allerlei sociale verschijnselen, anders voor mooie utopie gehouden en... afgewezen, als van zelf verwezenlijkt te zien zonder dat iemand er zich over verbaasde, en in een vorm die, na eenig aarzelen en vasten, weldra als zeer bruikbaar voldeed. Aldus mochten wij hier te Brussel lengerhand eene kleine, maar toch wel diep-ingrijpende sociale omwenteling bijwonen, die, hoe dan ook in het teeken staande der voorloopigheid en misschien bestemd te verdwijnen bij het eerste vredesteeken, niet te minder in de oeconomische geschiedenis hare plaats innemen zal; wij hebben er tevens eene nieuwe moraliteit bij zien ontwaken, die

[p. 486]

ook wel bij herstelling der maatschappij in hare vorige vormen verdwijnen zal (want het lijkt er niet naar, dat de vrede ons eenige wijziging in de sociale verhoudingen brengt, wat men ook hebbe gemeend), maar die voor den psycholoog bestanddeelen inhield, die even onverwacht als belangwekkend waren.

Daaronder is de zeer werkelijke terugkeer tot de aarde van menschen, die nooit buiten de stadsmuren waren geweest, of ze althans niet hadden overschreden zonder hunne stadszeden mee te hebben genomen, en het land, 't zij met superieure minachting, 't zij met de naïefste onkunde, het minst-gelooflijke onbegrip te hebben bejegend; - onder die psychologische verschijnselen, zeg ik, is de ineensontwaakte liefde voor den moedergrond, voor de vruchtbare aarde, zeker de merkwaardigste. En niet alleen die nieuwe, spontane genegenheid is zoo merkwaardig: ook de onmiddellijke aanpassing op eene werkzaamheid, die zoo geheel andere zeden insluit dan 't leven van den steedschen werkman meebrengt, vooral als die werkman niet gebonden is aan groven handenarbeid. En nu doet zich juist voor, zooals ik u vertelde naar aanleiding van Schaarbeek als voorbeeld van aardappelmonopolisatie, - het doet zich juist voor, dat het meer-intellectueele arbeiders zijn, menschen in elk geval met meer persoonlijk initiatief, die door een zeker instinct terug naar de aarde gedreven werden, en zoowaar de beste onder deze occasioneele landbouwers geworden zijn.

Hoe zij landbouwers werden: ik vertelde het u naar het toonbeeld van Schaarbeek, dat hierin al de gemeenten van het Brusselsche agglomeraat is voorgeweest. Wat hier nu volgt, is anders niet dan aanvulling van de in dien

[p. 487]

vorigen brief verstrekte gegevens, en veralgemeening aldus van wat wij, plaatselijk, te Schaarbeek zagen gebeuren.

De oorlog was in Augustus 1914 uitgebroken; reeds in het daaropvolgende vroege najaar had men zich te Schaarbeek werkdadig om den eventueelen aardappelnood bezorgd gemaakt; wij moesten echter tot in Maart 1915 op de stichting van een ‘Comité central pour la culture des terrains inoccupés’ wachten, om de zeer-gewenschte uitbreiding van het werk te zien beklijven, om het nu eens heel mooi uit te drukken.

Het was toen al heel laat in het seizoen, om nog met planten te beginnen. De ijver was er echter te grooter om, en toen men zag hoe onverhoopt-talrijk en hoe geestdriftig de kolonisten waren, had men de goede hoop toch intijds te zijn gekomen. Ik heb u indertijd verteld, hoe onhandig die kolonisten soms waren; helaas! het waren de armsten die het slechtste plekje grond hadden gekozen, en die er het slechtst meê over weg konden.... Onder vele andere pijnlijke dingen zou de oorlog ons met nadruk leeren, hoe fnuikend, hoe demoraliseerend en geestelijkvernietigend de echte armoede werkt; de werkelijke armen hielden geen weêrstand meer: zij zijn beschaamd, te vragen wat hun rechtmatig toekomt; gééft men het hun, dan weten zij niet meer wat er meê te doen. Voorwaar, ik zeg het u: de sociale beweging heeft zich vooralsnog wat al te zeer en al te uitsluitend tot de kracht-bewuste proletariërs gewend; laat zij het in de toekomst geen verwerpelijke sentimentaliteit achten, zich ook eventjes over de miserie te buigen, waar ik het hierover heb....

Intusschen had het ‘Comité central’ het, begrijpelijkerwijze, druk. Men had in al de voorsteden lokale comi-

[p. 488]

té's ingesteld, en zoo goed als alle onder deze waren het weldra eens geworden, dat het verdeelen onder wie er naar vroegen van de beschikbare gronden te verkiezen was boven de exploitatie in regie: men stond immers voor den onverhoopten bijval bij het volk, en zag daardoor te zeer den moreelen invloed van den landarbeid in, om te aarzelen. Niet alleen stadsgrond werd uitgebaat: de particuliere eigenaars van braakgrond traden gaarne tot het werk bij, zoodat weldra op heel het gebied van Gross-Brüssel geen plekje grond nog onbebouwd bleef.

Het waren natuurlijk de buitengemeenten die het meest gelegenheid tot bebouwen boden: Vorst, met bij de 25 hectaren en 553 kolonisten; Schaarbeek, waar gij de cijfers van kent; Anderlecht met 18 h. 38 a. en 479 bebouwers; Ukkel, dat door 417 man 17 h. 70 a. liet bewerken; Boschvoorde, dat op 23 h. 5 a., 132 gezinnen gelukkig maakte; Etterbeek, waar 283 vaders van familie hun nooddruft winnen op iets meer dan 12 hectaren. Maar kunt gij u voorstellen dat in een zoo huizenrijke, zoo ingesloten stad als Brussel-zelve, nog zeven en half hectaren gronds werden gevonden; om aan honderd en veertig geblaseerde groot-stedelingen te worden uitgedeeld? Neen, wij zullen niet meer twijfelen aan de moreele kerngezondheid van ons veel-belasterd Brusselsch ketje!.... Al deze cijfers zijn zes maand oud: alleen voor Schaarbeek heb ik er, die tot op heden bijgehouden zijn. Gij weet dat deze wijzen op een belangrijke vermeerdering in de aanvragen. En ik weet dat het elders eveneens gaat, zoodat men zoowat overal zoekt naar uitbreiding van de honderd-vijfen-zeventig hectaren, die thans door bij de vier-duizend kolonisten bewerkt werden: een onverhoopt getal spontane

[p. 489]

toetreders, die, vergeet het niet, ook zonder dat, hulp zouden hebben ontvangen, voor dewelke de hulp niet grooter is dan dat ze niet hadden gewerkt, en van wie deze landarbeid dus is een vrij-gekozen werkzaamheid, waarvan de opbrengst natuurlijk twijfelachtig was, ondernomen, als hij werd, doorgaans door onbevoegden en op een ongunstig tijdstip: bezigheid dus, die overtuigend wijst op een vrijwilligen terugkeer tot den grond, van menschen, waar men het allerminst van zou verwacht hebben. De vierduizend kolonisten, allen gezinshoofden, vertegenwoordigen ongeveer twintig-duizend menschen. Oordeelt nu zelf of ik verkeerd deed, uwe aandacht op het verschijnsel te vestigen.

In normale omstandigheden zouden de bebouwde gronden circa tweehonderd-duizend francs hebben opgebracht. Ik vertelde u in mijn vorigen brief dat bij elk bebouwend gezinshoofd het comité tusschen kwam voor één frank per are, behalve andere hulp (landvetten, zaden, planten, enz.); het comité gaf aldus zestien-duizend francs uit: waarlijk een niet hooge som bij de werkelijke, en vooral mogelijke resultaten. En verkeerden wij nu maar in voorwaarden van bestendigheid; ik bedoel onder het regiem van den vrede, dan kon men er aan denken, in zulke gunstige omstandigheden, voor het werk een vorm te vinden, die er al de gelukkige gevolgen van vast legt. Ben ik echter te pessimistisch als ik zeg te vreezen, dat juist de vrede al die mooie zaken te niet zal doen?... Moge ik mij vergissen!....

N.R.C., 30 december 1915.