Verzameld journalistiek werk. Deel 6. Nieuwe Rotterdamsche Courant januari 1913 - november 1913

[p. 322]

II

Brussel, 22 Mei.

Wat den bezoeker van de Belgische sectie der Schoone Kunsten, die eenigszins op de hoogte is van de kunstbeweging ten onzent, allereerst opvalt, is de decadentie van het Vlaamsche impressionisme. Dat Vlaamsche impressionisme is, gij weet het, van gansch-andere orde dan het Hollandsche. Het sluit zich onmiddellijk bij het Fransche, en meer bepaald bij dat der volgelingen van een Claude Monet en van een Signac aan. Het tracht de scherpe lichtimpressie weer te geven, zoo niet bij middel van wetenschappelijk-strenge en overwogene kleuranalyse, dan toch door wemelen, door lyrische uitspatten der kleurenschaal. Het maakt gebruik van een los pointillé; het wendt zelden de zuivere kleuren aan van het spectrum, zooals een Cross of een Luce, maar behandelt de overganstonen, zoo niet tot even-felle en -rechtstreeksche, dan toch even-waardige effecten. Waar de kalme en genuanceerde Vlaamsche natuur aanleiding toe geeft, evenals de open zin voor het nieuwe, en de gemakkelijke, alles behalve intellectueele verwerkingsmacht der Vlaamsche schilders er zich toe leent.

Tot voor een tiental jaren nu vierde zulk impressionisme hier te lande hoogfeest. Emile Claus had het hier, na langen strijd, ingeplant. Hij was er de hoogpriester van: een pantheïstische hoogpriester van lyrische kracht; van zulke overtuigingskracht, dat hij heel eene jeugd meesleepte. Want Claus heeft eene apostelsnatuur. Hij is niet alleen ‘een oog’, niet alleen een wonder-scherp betrachter van het zonnespel; hij is niet alleen ‘eene

[p. 323]

hand’, een wonder-fijne weêrgever, ook waar hij zich door de gekozen techniek gebonden acht (hetgeen minder voorkomt dan men denkt), van wat zijn oog opvangt en gevangen houdt: hij is, bij stemme, bij gebaren, bij heele wezen zulk een zonnenatuur, zulk eene Apollonische, zelf-uit-stralende natuur, doch dat hij niet, zelfs onbewust - en hij is integendeel zéér bewust van zijne werking - op de jongeren een grooten invloed zou hebben uitgeoefend.

Die invloed heeft bij de twintig jaar, en tot op de laatste jaren gegolden. De werken die eronder ontstonden, en die men op deze tentoonstelling ziet, bewijzen dat de volgelingen zich doodbloeden in de schildermethode; dat zij de gevangenen zijn van het procédé; dat zij... niets meer dan epigonen zijn. Leon de Smet, Anna de Weert, Jenny Montigny, Modest Huys: zij hebben natuurlijk niets van hunne gaven en van hunne kennis verloren. Alleen zijn zij vervelend geworden, omdat zij blijven werken naar eene opgelegde, een onvrije, een onzuivere wijze, naar eene leer, die alleen bij de meesters léven is, vleesch en bloed en dan ook de natuurlijke uiting mag heeten. En die meesters zijn Claus en Heymans. Waar ik, als hulpmeesteres, Juliette Wytsman aan toevoegen zal, en, als een vrijgevochten hulponderwijzer, Edmond Verstraeten.

Ik noemde daareven Emile Claus Apollonisch. Die naam is hij slechts sedert kort verdienende geworden. Op een leeftijd, dat anderen oud heeten te zijn, was hij van wezen frisch en rumoerig, schaterend en menigvuldig als Pan. Deze man was de natuur zelve, in al hare schalksche en onbezonnen naakte geestigheid. Kan de natuur, in hare aanhoudende nijverheid, zich somber denken? Claus althans kan het niet gelooven. Bij elk seizoen, in elke

[p. 324]

stonde van den dag, voelt hij in zijn netvlies, voelt hij tot in de toppen zijner vingeren de vinnige tinteling van het leven, die in de natuur onmogelijk op kan houden. En daarom schilderde hij ook, zoodra het bewustzijn gekomen, zooals hij deed. Hadde zij niet bestaan, dan hadde hij zéker de stippel-methode uitgevonden, niet vanwege de wetenschap, zooals gebeurde, maar omwege het leven. - Eene Panische natuur dus.... die Apollonisch mocht worden. Denk niet dat Claus braaf werd: hij werd alleen wijs. Er is in hem, den zestiger, eene zekerheid, een late maar groote zekerheid gekomen. Hij drukte het voor een vriend, een paar jaren geleden, bij gebaren uit (hij drukt steeds alles uit bij gebaren): ‘vroeger’ (zei hij) ‘was ik alzoo’; en hij wipte vlugvoetig zijn atelier rond. ‘Thàns’ (voegde hij eraan toe), ‘ben ik aldus’; en hij stapte met lange, behoedzame treden. Hetgeen wil zeggen dat in eene natuur, die waarlijk geen evenwicht behoefde, daar zij was geheel natuur, thans het begrip van geestelijk evenwicht is gaan heerschen, zonder, wel te verstaan, maar ééne levensbron, maar ééne emotiemacht zou verdorren. En dit mag heeten een wonder, dat slechts de allerhoogste plastische kunstenaars - ik aarzel hier niet, Rodin en Monet te noemen - beleven mogen...

Het zou me, bij in de tentoonstelling aanwezige voorbeelden, gemakkelijk vallen, hier voor Claus mijne stelling aan voorbeelden te toetsen. Ik zal er mij van onthouden. Gij ziet misschien nimmer de doeken, waar ik het over hebben zou, en mijne woorden eromheen zouden dan ook niets dan ijdelheid zijn. Laat het hier dus, ook in het vervolg, blijven bij karakteristieken. Tenzij een uiterst-kenschetsend werk aanleiding gaf tot een juiste

[p. 325]

bepaling van een talent.

Zulk werk geeft mij onmiddellijk gelegenheid, te schrijven over A. Heymans. De kunst van Heymans, veel meer dan die van Claus, is er eene van orde. Voor Claus nog, naar ik meen, sloot hij zich bij het Fransch impressionisme aan; steeds bleef hij echter op den afstand, die de mediteerende ziel van de buitenwereld afscheidt. Claus, ik herhaal het, is eene drastische, eene gemakkelijk opslorpende en opslorpbare natuur; Heymans eene bij uitstel religieuze. Claus leeft en tiert van het onmiddellijk genot. Bij Heymans wordt dit beheerscht door het bewustzijn der hoogere wetten. Gij ziet het in al zijne werken, tot in zijne blijdste als, b.v., ‘het ontwaken der hoeve’. Zulk schilderij kunt gij u, in zijn roze fijnheid, gemakkelijk voorstellen, nietwaar? Zelfs de werkman, die, als middelpunt, de aanvangende werkzaamheid in den prillen, nog aarzelenden ochtend verbeeldt bij het luid-klinkende scherpen zijner zeis; zelfs de tamme ekster die, op het eerste plan, bij haar zwarte vlek te beter het aanzinderende leven uit de langzaam openwuivende ochtendnevelen uitkomen doet. Deze, kwasi-intellectueele deelen van het schilderij, die gij niet dan bij zeldzaamheid in werk van Claus zult ontmoeten: zij zijn niet veel meer dan een goed en bewust, een schrander en ervaren kunstenaar. Wat ik u echter bij woorden niet mede te deelen vermag: het is het vrome ontzag dat den meester moet hebben bevangen, toen hij van buiten uit dit tafereel in zich opnam. Claus stort zich in de natuur uit; hij wordt er één mee, - althans tot voor enkele jaren, want thans komt hij waarlijk, geheel te zijner eere, Heymans in zijn beste werk nabij, -; Heymans staat voor de natuur met

[p. 326]

al zijn ontzag, met den diepsten menschelijkschen schroom, als voor het dichtstgeslotene heiligdom, dat men niet nadert dan na herhaalde zuivering van zintuigen en gemoed....

Ik laat het voor heden bij deze twee meesters van eene kunstrichting die, ik zei het reeds, mijns inziens, aan het uitbloeien is. Een uitbloei waar ik het dan in een volgende brief over heb, wanneer ik schrijf over een Edmond Verstraete, die er langs een omweg aan ontrijst, en over de volgelingen die er in doodbloeden.

N.R.C., 24 Mei 1913.