Verzameld journalistiek werk. Deel 5. Nieuwe Rotterdamsche Courant december 1911- januari 1913

[p. 587]

Kees van Dongen te Brussel

Brussel, 1 November.

Het is pas negen maanden geleden, dat ik voor het eerst werk van Kees van Dongen zag. In de ‘Libre Esthétique’ namelijk van verleden jaar.

Dien dag was ik met een professor in de literatuur die ook hoogleeraar is in de kunstgeschiedenis, en met den thans-beroemdsten schilder van België. Wij stonden voor de beeltenis van eene vervaarlijke-weinig gekleede vrouw, die zich als kleedij vergenoegde met een paar cobalt-blauwe kousen. De professor in de literatuur, wiens naam Aug. Vermeylen is, meende er het portret in te herkennen van eene Fransche literaire dame, juist vanwege die kousen. Maar de beroemde schilder, die zich Emile Claus noemt, wilde op de plaisanterie niet ingaan, en met het jeugdige vuur dat hem eeuwig eigen blijft:

‘Ge moet niet lachen,’ zei hij. ‘Die Van Dongen is brutaal, gelijk elke Noorderling die de Klaarte veroverd heeft. Gelijk al diegenen die, in nevelen en misten, zoeken naar de vranke kleur, overdrijft hij, als hij meent ze gevonden te hebben. Hij gehoorzaamt aan zijn instinkt van mensch-uit-de-streek-van-halve-tonen, met een drift die de grenzen overschrijdt. Zoo hebben wij, twintig jaar geleden, verbaasd gestaan over de felheid der Skandinavische impressionisten, terwijl wij zagen hoe die uit Spanje zwart bleven. En zoo hebben misschien de Venetianen der zestiende-zeventiende eeuw, die noorderlingen van Italië, hunne meer zuidelijke landgenooten verwonderd door hun drift voor, door de wonne van stralende verve.

[p. 588]

Die Van Dongen.... nu ja: daar is natuurlijk overdrijving bij, daar is een razernij-der-overdrijving in. Maar hij is, hij blijft een Hollander: het is een harmonist. Bezie me maar deze vrouw, die hij “El Manton” noemt.’

Ik bezag ‘El Manton’. En ik bezag er naast een klein schilderijtje, dat, na de kleuren-verblinding, bruin en haast groezelig aandeed. Het was van Pierre Bonnard, en heette ‘Nymphe et Satyre’. Nu is Bonnard voor mij éen der schilders van Frankrijk, waar ik het meest van hou; en een onderwerp als ‘Nymphe et Satyre’ is, eerlijk gezegd, verre van mij af te stooten. Bonnard is, gij weet het, een geraffineerd tonalist. Na Vuillard ken ik er weinig, die even kleur-gevoelig zijn. In zijn bruin, in zijn diep smaragd-groen, in zijne gedempte vleesch-tonen doet hij aan door eene sobere distinctie, eene innemende maar overwogen bescheidenheid, eene fijnheid van bezonken adel.... waar Van Dongen, de barbaar, zeker bij ineenzinken zou, - indien hij Van Dongen niet was.

Want na dien kleinen Bonnard bezag ik weêr de groote, eerst schreeuwerige ‘El Manton’; en - ik moest er mijn twee befaamde makkers nauwelijks op wijzen, - Van Dongen hield zich naast Bonnard heel flink; hij viel heelemaal niet in duigen; hij rommelde niet, was heelemaal niet meer lawaaierig: Bonnard, de gedempte tonalist, had medegeholpen tot het ontdekken van de harmonie in de kleur van Kees van Dongen. Zoo kan een Claude Debussy verzoenen met een Richard Strauss.

‘El Manton’, het felle, maar harmonieuze en karakteristieke stuk, ik heb het hedenochtend teruggevonden in de ‘Salle Giroux’, de galerie à la mode, die ons de futuristen toonde en nog meer verwonderingen en bewonderingen

[p. 589]

belooft. Ik heb er ook die ‘Blauwkous’ weer gezien, en ook de ‘Nu Esthétique’. En ik zag er verder ruim zestig doeken van Kees van Dongen, waaronder een aanminnige pastel-schets, een zevental geakwareleerde inktteekeningen waaronder er zijn die Daumier en Forain door een verbazende krachtexpressie en eene vermoeide wrangheid in het geheugen roepen, en verder olieschilderijen, waarvan eenige waarlijk afschuwelijk zijn.

Van deze laatste maak ik mij maar onmiddellijk af. Zij zijn leelijk, hetzij door de kleur, hetzij door de expressie. Die kleur is dikwijls - en het verwondert bij dezen harmonist - krijtachtig gemeen. De expressie wordt soms - en men vindt het haast natuurlijk - als de onbeholpen weêrgave van iemand die, bij Zuider-beschaving, waarlijk de Noorder-barbaar zou zijn gebleken. Deze heeft de beheksing van het hypermodern-leelijke vleesch, van het ultrascherp-artificiëele licht ondergaan. Hij heeft er zelf-tucht en beheersching bij verloren. En wat wij ons herinneren van een Toulouse-Lautrec gaat hier grijnzen als in eigene karikatuur. Het is het treurig-straffe leven verteld door een... barbaar, die voor ‘très renseigné’ wou doorgaan; en een hoogen dunk, zelfs maar een perverse verlokking van het uitgebeelde leven biedt het allesbehalve. Tenzij Van Dongen nu juist integendeel bedoelde, ons heiligen afschuw in te boezemen.... Of misschien pijnlijke ontgoocheling weêr te geven.... Maar dan zou hij een psycholoog zijn, waarvan de inzichten nog niet geheel tot hun recht zijn gekomen, - en zelfs nog niet geheel duidelijk zijn....

Een psycholoog, soms op verbazende wijze, is Kees van Dongen anders wèl. Er is hier eene ‘Angèleke la Hamaude’

[p. 590]

die, van zedige vleeschelijkheid, verbaast. Er is het portret van een kleinburgerlijk juffertje, zóo foei-leelijk-dom, dat het niet dan hyper-gelijkend kan zijn. Er is een klein schilderijtje van eene ‘Jeune Hollandaise’ dat, in het schetsachtige, haast-definitief is van karakteriseering. Er is de grotesk-voldane ‘Maillot blanc’. Er zijn eindelijk de canaille en zoo innig-goede ‘Anita’-stukken.

Maar in opzicht van schilderkunst is er veel beters dan dit hoofdzakelijk-karakteriseerende, dat meer nog op deze artisticiteit dan op picturale gevoeligheid wijst. Er is het werk van den, wel heel fellen en heel stouten, maar heel gevoeligen en per slot van rekening heel gelukkigen harmonist Kees van Dongen. Er is, onder het allerbeste ‘El Manton’, dat ik nu - neem mij niet kwalijk - ten derde male noem. Er is - wonderbaar genoeg - eene symphonie-van-grijs (Nr. 14: Le chapeau gris) die, binnen alle mogelijke vergelijking, aan een Vuillard zou doen denken, al is anders het doek rauw en ongevoelig van, al te vlot vereenvoudigde, teekening. Er zijn een paar landschappen. Er is een prachtig-visionair stuk, dat ‘Nuages’ heet, en verwondert, bij dezen schilder, door plasticiteit. En er is vooral de ‘Nu sur fond rouge’ die.... Nu ja, groote woorden passen niet, waar vooral steeds acht dient geslagen op de onontkomelijke betrekkelijkheid. De indruk, bij dit doek, de zestig andere doeken van den schilder, ondergaan, is die, dat men met een groot schilder te doen heeft. Er is hier, bij alle felheid, een kleur-evenwicht, eene gevoelige fijnheid in het gezichts-hypertrophisme die....

Toen ik uit de Salle Giroux kwam, geachte lezer, stoof

[p. 591]

om mij heen de motregen van dezen grauwen Allerheiligendag. Er stonden mij twee dingen te doen: in de tram te gaan zitten, naar huis toe; of weêr bij Giroux binnen te gaan. - Ik ben weêr naar den ‘Nu sur fond rouge’ gaan zien.... waar gij uwe zestienjarige zonen niet vóór moet brengen.

N.R.C., 2 November 1912.