Verzameld journalistiek werk. Deel 4. Nieuwe Rotterdamsche Courant oktober 1910 - november 1911

[p. 295]

Marten Melsen

Brussel, 9 April.

Marten Melsen - op wiens belangrijke tentoonstelling de Kunstkring deze week zijne deuren sloot, veel te vroeg en al te onverwacht voor wie, na een eerste bezoek, gaarne deze sappige doeken had teruggezien - Marten Melsen geniet de benijdenswaardige eer, door de Belgische dagbladpers ‘den modernen Brueghel’ te worden genoemd. Deze gewichtige eer draagt hij trouwens niet alleen: hij deelt ze nu en dan met Eugeen Laermans en met Valerius de Saedeleer. Bij deze twee schilders is de vergelijking wel eenigszins te verrechtvaardigen: de synthetiseerende teekening van den eerste en zijne solide tragiek, die aan sommige Bruegheliaansche schilderijen herinnert; het panoramatische, gladde, zeer uitvoerige en nochtans stijl-nastrevende landschap van den tweede wekken inderdaad herinneringen, waar de groote meester zeker niet bij verliest... Bij Melsen is de vergelijking echter meer dan ooit ‘odieus’, gelijk de verontwaardigde Isaac da Costa zou hebben gezegd. Met Brueghel heeft deze jonge schilder, die een reeds rijpe en helaas reeds een zich-zelf herhalende schilder is, - waar hij buiten zijn gewoonten gaat, in zijn landschappen b.v., is hij beslist minder, - niets gemeen dan het drollige, het humorvolle, het smakelijke zijner onderwerpen. En dan zou het nog zoo moeilijk niet vallen, verschillen aan te toonen, die verder strekken dan de gelijkenis. Maar een doorgevoerde studie wil dit niet worden. Alleen het in-orde-brengen van enkele nota's en een paar herinneringen. Waar misschien de grove schets

[p. 296]

eener karakteristiek uit volgt.

Marten Melsen woont op het land, te Stabroeck. Hij woont er midden in de boeren, met de boeren, bijna als boer. Hij, geboren Brusselaar, oud-rapin der Brusselsche kunstacademie, oud-leerling van den beminnelijken classicus Stallaert, heeft er alle steedschheid bij ingeschoten: in zeden, in manieren, in kleeragie, en zelfs zou men zeggen, in geest. Hij gaat op in de boeren en in de boerendoening, die hij schildert. Hij heeft verzaakt aan de stad. Zij is hem vreemd geworden, oogenschijnlijk.

En nochtans: echt bloed kan zichzelf niet verloochenen. Wat hij ook doe en wat hij zich ook inbeelde: Marten Melsen is een ‘déraciné’. Zijne boeren, hoe hij ook van ze houde, hoe eigen hij ze zich ook heeft gemaakt: hij ziet ze met stedelingsoogen... O, ik weet het wel: komt hij dit ooit te lezen, hij zal verontwaardigd zijn. Hij zal bij hoog en bij laag zweren dat hij niets zoozeer veracht, als den stedeling-die-zich-onder-boeren-mengt. Dat gevoel ken ik: ik-zelf heb te lang op het land geleefd, eveneens onder landbewoners, om het niet te begrijpen. Maar ik zei het: volkomen assimilatie is volkomen onmogelijk; de Brusselaar kan den inboreling van Stabroeck alleen met Brusselsche oogen zien. En daarin ligt juist de kracht, de persoonlijkheid, de joviaal-ironieke schoonheid van Marten Melsen, Bruxellois malgré lui...

Om deze uitspraak duidelijk te maken, waag ik mij op mijne beurt aan eene vergelijking - die als alle vergelijking hinkt, maar mijne bedoeling des te duidelijker zal maken, dat ze u tevens een benaderend beeld geve van Melsen's werk, hetwelk ge niet hebt gezien en misschien niet zoo spoedig zien zult... Verplaats ik dus Melsen in een

[p. 297]

literair vlak, dan denk ik aan Cyriel Buysse.

Hier speelt mij het toeval mooie troeven in de hand. Ik verberg u niet dat ik er het toeval hierin eenigszins heb medegeholpen. Ik had dit stukje best een paar dagen vroeger kunnen schrijven. Ik vond er echter genoegen in, aan Buysse te zullen denken en over hem te zullen schrijven, op het oogenblik dat men hem in Antwerpen huldigen zou. Ik heb zelfs op dezen dag gewacht om u een feestnieuwsje mede te deelen, dat geheel ter eere van Cyriel Buysse en van de Vlaamsche letteren strekt: hoogstwaarschijnlijk zal het ‘Théâtre des Arts’ te Parijs het volgend seizoen in het Fransch het dramatje opvoeren, dat hij uit zijn ‘Biezenstekker’ heeft getrokken, in decors van André Wilder, een schilder die te Rotterdam niet onbekend is... Terwijl Buysse nu aan een huldetafel naar Vlaamschen aard zit te smullen, neem ik de gelegenheid te baat, om Marten Melsen bij hem te vergelijken, en volgende equatio te stellen: Melsen staat tot een schilder-die-van-den-buiten-zou-zijn, gelijk Buysse tot Streuvels staat, bijvoorbeeld.

Toelichting zal hier nauwelijks noodig zijn. Streuvels immers, en iedereen heeft het ondervonden, ziet, voelt, denkt in zijn werk gelijk den boer-zelf. Zijne visie is even kosmisch als plastisch. Hij denkt zich het landschap niet buiten weêr en wind: het ware hem onmogelijk. Akkers en boomgaarden bestaan voor hem niet zonder hunne vruchten, en de menschen niet buiten hunne bezigheid. Ik zeg niet dat Streuvels niet ‘observeert’: zich buiten zijn onderwerp - menschen, dieren of land - plaatsen, kan hij echter niet. Zijn werk leeft minder van hun eigenaardig uitzicht, van hunne bijzonderheden en hunne uiterlijkheid.

[p. 298]

Hij heeft ze nooit als uitzonderingen getoond: hij-zelf vindt ze natuurlijk, en zijn grootste zorg is, ze in de natuur te situëeren, logisch en harmonisch. Buysse echter, hoewel geboren boer en hartstochtelijk gehecht aan zijn geboortegrond, behoort door zijne moeder tot den burgerstand, die in de stad zijne opleiding geniet. Hij zelf zal tot op den mannenleeftijd evenveel uren in Gent als op zijn dorp hebben doorgebracht. In de stad had hij zijne vrienden, leerde hij langzamerhand een vrijen blik krijgen op het landelijk leven. Zijn huwelijk maakt er een grootstedeling van, een wereldburger, - die trouwens Amerika kent. En parallel met die ontbolstering loopt zijn letterkundige productie. Men vergelijke maar ‘Het Recht van den Sterkste’ met ‘Het Bolleken’: men merkt onmiddellijk hoe in 't laatste werk de schrijver meer nuchter, objectiever, scherper, vooral ironischer is geworden. Het is geen meêleven meer: het is er-buiten-leven, met een geamuseerden blik en een toegevenden glimlach. Het is bestand tegen medelijden. Het is wel zéér begrijpend, maar toch buiten-zich-gehouden stedelingen-werk. En nu wil ik het zeker niet uitmaken, wat het beste en schoonste, noch zelfs wat het echtste is....

Dit alles moest trouwens alleen dienen... om Marten Melsen te karakteriseeren. Het is, geef het toe, eene gemakkelijke lijn van geleidelijkheid. Want ook Melsen ziet, - behalve dat hij, materieel, een soms prachtig, en een steeds breed en machtig schilder is, - zijne boeren doorgaans, niettegenstaande zijn groote liefde, met een geamuseerden blik en een toegevenden glimlach. Atmospheer, gevoel-der-echtheid is er in zijn werk meestal; het is echter naar het eigenaardig-drastische zijner personages

[p. 299]

dat onmiddellijk de aandacht gaat. Hij ziet ze des te scherper, dat hij heel zeker anders handelen en bewegen zou, dan zij doen. Een boer, evenzeer begaafd met schildersgaven, zou hunne linksheid, hunne onbeholpen manieren, hunne lompe houdingen niet zien, omdat hij-zelf bij geboorte en aanvankelijke opleiding dergelijke lompheid niet te boven kan komen. Hij kan zijn volk, evenals Stijn Streuvels, evenals René de Clercq, wel in hun midden, bij hun ambacht verplaatsen: het, tot op het kantje der karikatuur af, typeeren en... vereenzamen kan hij niet. Marten Melsen kan het wel, omdat hij, per fas et nefas, een stedeling is, die ‘erbuiten’ staat, en door geen atavisme gebonden is, onmiddellijk, aan zijne onderwerpen.

Zijne onderwerpen, ze zijn: een bal op het dorp, in een ruime schuur. Warreling van schokkende, draaiende, kantelende lijven, in den omwazenden gloed van groote blikken petroleum-lampen. De wakke hitte, gedrenkt van zweet en van drift, vat u bij de keel. Het is beangstigend en haast grotesk. En het is een kapitaal stuk subjectieve waarheid, waar, beter dan in het meeste werk, de kleur leeft en broeit.

Of het is: De Peperkoekkermis, een wemelende tinteling van kleuren. Tenten, vlaggen, kerketorens: het leeft langs de bonte wemeling van dorpelingen. En het doet even prettig aan als die Wijkkermis, waar nietiger, en tegen avond kuieren de boerinnen en de kinderen.

Of nog: het Epos van het Zwijn. Een drieluik: links worden de framboos-rozige biggetjes, op den straatweg en onder een regenzwaar daglicht, door den boer aan een dikken koopman verkocht. Deze mest ze (op 't middenvak), en ze liggen vet, vaal en levensloos-log in hun duisterend

[p. 300]

hok; tot op een nevelgrijzen winterdag (rechts), de slachter komt, en ze de keel afsteekt. Leeg-gebloed, wordt thans het beest de borstels afgebrand. Straks zal de harde schrobber onder kil water de gespannen huid wasschen. Op de ladder gebonden, zal het dier worden uitgehakt. Morgen is het pensenkermis.

Maar wat hebt gij aan mijne beschrijvingen? Niet eens den gewekten lust, misschien, de schilderijen zelf te zien. En nochtans zou het de moeite loonen, ze eens van Stabroeck naar Rotterdam te vervoeren....

N.R.C., 10 April 1911.