Verzameld journalistiek werk. Deel 3. Nieuwe Rotterdamsche Courant maart 1909 - september 1910

[p. 360]

De ‘Johannes-passion’ te Brussel

Brussel 23 Januari.

Ik zei u reeds dat onder 't allerbeste, ons aan muziek geboden, de uitvoeringen onder leiding van Albert Zimmer eene eerste plaats verdienen. Niet zoozeer voor het groote publiek als voor eene keurbende van kenners en fijnproevers ingericht, willen zij noch verbluffen noch overweldigen. Solisten bieden zij ons niet aan, omwege hunne virtuositeit: alleen om hunne bijzondere studie, hunne uitstekende vertolking der uit te voeren werken worden zij tot medewerking uitgenoodigd. Geen verrassingen worden ons geboden. De gegeven noviteiten zijn uitgezocht en hebben de vuurproef doorstaan. En 't oudere, gekende werk wordt met zulke piëteit, met zulke angstvallige zorg en wijding voorbereid, dat men zooniet van model-uitvoeringen, dan toch van meestal zeer geslaagde, en in elk geval steeds volkomen-ingestudeerde, in allen ernst en met alle liefde voorgedragen vertolking mag spreken. Geen wonder dan ook dat men hier steeds het aangenaamste publiek vindt. Het snobisme is er minder lawaaiërig, meer ‘de bon ton’ dan elders. Wie komt om te genieten en te kontroleeren wordt er minder door intieme, maar geruchtige gesprekken gestoord. Twee aristokratieën, die van den adel en die van den geest, komen er samen. De derde aristokratie, die van het geld, gaat liever kakelen in minderbescheiden gelegenheden, waar de virtuosen liefst Poolsche namen dragen, en niet gaarne de vijf en twintig jaar overschrijden. En, ik zeg het tot haar eer: de Hollandsche kolonie te Brussel neemt, bij de Zimmer-uitvoeringen,

[p. 361]

onder het publiek eene goede plaats in.

Zimmer's werkzaamheid gaat verdeeld over twee door hem gestichte genootschappen: dat van het ‘Quatuor Zimmer’, et de ‘Société J.S. Bach.’ Deze laatste nu bezorgde gisterenavond eene uitvoering van de ‘Passion-musik nach dem Evangelisten Johannes’ van den grooten Cantor: de eerste uitvoering te Brussel.

Veel later dan de ‘Mattheus Passion’ is die naar Johannes in de mode gekomen. Die mode schijnt nu echter Johannes ver boven Mattheus te willen stellen. Men wil, in de grootere naïefheid, in de strengere schoolschheid, in de lyriek die er bedeesder, in de dramatiek die er minder geweldig in is, in eene grootere soberheid, in eene geringere hoeveelheid incidenten, den echteren Bach, den meer-specifieken Bach gaan erkennen. En men vergeet dat al die eigenaardigheden der Johannes-Passion misschien liggen aan een minder verscheiden, een minder dramatischen, en innig-vromeren, soberder-gevoeligen tekst, veel meer dan aan zuiverder inspiratie, strengere scholastiek van den Meester. En is zijn vorm meer ‘gekristalliseerd’ in Johannes dan in Mattheus, ligt het niet voor de hand dat dit minder aan den wil en aan de bedoeling ligt van den schepper ervan dan aan 't feit dat de Johannes-Passion een vijftien jaar vroeger gecomponeerd werd dan die op Mattheus?

Wij zullen ons overigens wel wachten, bij 't kiezen tusschen beide werken partij te trekken. Ik herhaal: dit was de eerste uitvoering der Johannes-Passion te Brussel en de tweede slechts in geheel België. Want gij herinnert u misschien dat ze, voor een paar jaar onder leiding van Lod. Ontrop te Antwerpen werd gegeven, en dat

[p. 362]

er toen uitvoerig op deze plaats over gehandeld werd. Ik zelf was bij die Antwerpsche uitvoering niet aanwezig. Het werk was dus voor mij geheel nieuw. Dat is reeds een goede reden om, dankbaar voor het genoten schoon, me aan geen vergelijking te wagen tusschen de twee Passione, waar die naar Mattheus me beter gekend is, daar ik voor anderhalf jaar nog genieten mocht onder het bestuur van Mengelberg, op dezes groote Europeesche rondreis.

Er is nog een tweede reden, dat ik alle vergelijking vermijd. Zij is weer louter subjectief en berust hierop. Bij de Mattheus-Passion denk ik onvermijdelijk aan de Mengelberg-vertolking, bij die naar Johannes fataal aan de uitvoering van gisteren. En nu waren beide uitvoeringen zoo verschillend, dat de innerlijke waarde der werken als het ware verandert, naar ze beheerscht wordt of door Mengelberg, óf door Zimmer. Beider opvatting is immers zeer verschillend. Waar Mengelberg bij de vertolking al de moderne middelen gebruikt, met groote orchestrale en korale massa's werkt, gaat Zimmer haast als een archeoloog te werk. De moderne vleugel blijft bij den laatste een bescheiden clavecimbel; het orkest, tot Bachiaansche proporties herleid, bespeelt oude instrumenten, waaronder de viola di gamba van Eduard Jacobs gisteren heerlijk zong; klinken de koren ook vol: er is meer naar stijl en zuiverheid gestreefd, dan naar imponeerende sterkte. Ik weet wel dat eene vertolkingswijze als die van Zimmer vol gevaren is, en dat bij die van Mengelberg een modern publiek meer geniet van wat, in laatste instantie, dan toch het eenig-grootsche, het eenig-geniale, het eenigblijvende is in Bach: het innig- en heftig-menschelijke, het breede en diepe van zijn ziel, de maat der eeuwigheid

[p. 363]

die hij in zich verwerkt had. Men kan zeer goed aannemen dat Bach zich met geringe orkestmiddelen vergenoegd heeft,.... omdat hij niet verder kon. En dat een uitgebreide koormassa ons dichter bij de uitvoeringen tijdens 's Meesters leven brengt, waar door het volk de Luthersche choralen werden meegezongen, staat buiten kijf. Daaraan ligt het dan zeker ook wel, dat de herinnering aan de Mengelberg-vertolking der Mattheus-Passion - waar de hoogere dramatiek van het werk ook kan toe bij hebben gedragen - me een machtiger indruk heeft nagelaten dan de uitvoering, gisteren, der Johannes-Passion, die men dan weer bijblijft als iets fijners, innigers, dat tevens tot eene andere beschaving dan onze tegenwoordige behoort: eene impressie die niet alleen emotieve, maar ook intellectueele eischen bevredigt, en me dan ook zeer dankbaar stemt voor 't ijverige en gedistingeerde, zeer volledige en zeer delicate werk des heeren Zimmer.

Want de uitvoering staat boven allen lof. Niet alleen vanwege solisten waarvan het onnoodig is in hun eigen land den roem en den lof te zingen: mevrouwen Noordewier-Reddingius en De Haan-Manifarges, naast den onvergetelijken Gerard Zalsman, waarbij de tenor Georg Walter, uit Berlijn, hoewel hun mindere, toch nog met eere te noemen is; niet alleen vanwege solisten, maar tevens om een puik orkest en stijlvolle koren.

Zal ik met u de partituur doorloopen? Ik zou het dor en ondankbaar werk vinden, en tevens nogal onnoodig, was het niet dat ik moeilijk mijne ingenomenheid verzwijg om de vertolking van deze of gene aria door dezen of genen solist. Wat heeft de stem van mevrouw Noordewier gejubeld in ‘Ich folge dir gleichmals mit freudigen Schritten’:

[p. 364]

het verwonderlijk-frissche stukje dat aan Haydn herinnert en Schumann voorloopt; hoe aangrijpend klaagde, bij haar tweezang met de viola di gamba, het diepe geluid van mevr. De Haan in ‘Es ist vollbracht’; hoe uitmuntend zong Walter ‘Mein Herz in dem die ganze Welt’: maar hoe overtrof ze, met al zijne zachte autoriteit, Gerard Zalsman, in 't minste wat hij zong, en 't meest in zijn ‘Es ist vollbracht’ en in zijn wisselzang met het koor ‘Mein teurer Heiland, lass dich fragen’.

Maar aan zulke opsomming hebt gij niet veel. Slechts een volledige ontleding zou hier op alles den juisten nadruk kunnen leggen. En daartoe ontbreekt me tijd, ruimte en vooral bevoegdheid. Ik sluit dan ook maar op een woord van erkentelijken dank, niet alleen aan Albert Zimmer, maar ook aan uwe befaamde landgenooten.

N.R.C., 25 Januari 1910.