Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

IV
16 October.

Op een onzeglijk gevoel van geestelijke verruiming ontvangt het Brusselsche volk Wilson's antwoord op Duitschland's toegevingen; alle wrok is omgezet in vreugde bij 't vernemen van de nieuwe voorwaarden: het is of men geen vrede wil in dit zoo zeer beproefde land. Wel zijn er, onder de zeepbarons bijvoorbeeld, die meenen: waarom nu nog aandringen?: ze liggen immers plat! Maar de overgroote meerderheid is fier: zij wil tot het einde gaan, en, is het noodig, dan nog maar wat meer misère, liever dan eenig bezwaar gespaard, dat den Duitschers hunne nederlaag kan verbloemen. En dit is wreed misschien; misschien ook haalt men de schouders op voor deze te gemakkelijke wraakneming; misschien nog meesmuilt men om het àl te menschelijkzwakke van zulke houding. Inderdaad, eerst nu sedert

[p. 928]

de eerste oorlogsmaanden schijnt het haatgevoel bij den zoo luchtigen Brusselaar weêr ontwaakt, en het uit zich, vreemd genoeg, in blijdschap. Er is echter meer: behalve dat men aard en waarde van de Duitsche organisatie aan den lijve heeft leeren kennen, is daar het besef, dat de Duitsche werking, de Duitsche propaganda ten onzent nooit wordt uitgeroeid dan door de verplettering, de door de Duitschers zelf-erkende te-niet-doening van den Duitschen invloed in dit land. Moest ik niet vernemen, dat, op ditzelfde oogenblik, langs neutralen weg, van Duitsche zijde werd aangedrongen op het leggen van kultureele banden tusschen Vlaanderen en de landen van over-Rijn? En dit ging over alle activisme heen! - Zulke ongelooflijke naïefheid, die niet meer berusten kan op een gevoel van sterkte, kan verbluffen: wij hebben ze leeren kennen als den Duitschers natuurlijk. Werd niet nog zeer onlangs aan een zeer bekend passivist een paspoort naar eene provinciestad in het operatiegebied, waar hij heen moest om dringende familiezaken, aangeboden, onder voorwaarde dat als doel der reis zou opgegeven worden: Vlamen-politik?

De bewustheid dat zulk boerenbedrog blijft duren, zoolang de Duitscher niet om zijne bodemlooze vernedering in zak en asch zit, is de ondergrond van het Brusselsche gevoel, dat liever den wapenstilstand ziet uitgesteld, wat het ook kosten moge, dan welke toegeeflijkheid ook. Wij kunnen nu eenmaal niet betrouwen: dat hebben wij afgeleerd van bij het ultimatum van 3 Augustus 1914, en sedert dien kwam feit aan feit onzen argwaan vermeerderen. Ik zelf kan dit schrijven zonder wrok of leedvermaak: ik beschuldig mij van al te vergaande

[p. 929]

menschelijkheidsgevoelens, al te gedrild, als ik ben, in het lijden, en van karakter niet steeds sterk genoeg. Ik herhaal, dat ik me zelf beschuldig, want zij die konden haten, aldoor en zonder genade haten, - ik schrik er voor te zeggen dat zij gelijk hadden, maar niets dan rechtvaardig: dat waren zij!

Hoe immers wordt nog steeds geleden in dit land! Men vertelt mij hoe vandaag nog honderden en honderden vluchtelingen aankwamen: ter bestemming gekomen, zijn er zeven van uitputting en ontbering gestorven. Men ziet er ronddolen, in wagentjes gespannen, die hun schamel huisraad meesleepen. Brussel telt duizend bedelaars meer... Ik wil hier geene literatuur over uitspinnen: het ware te gemakkelijk, en niet zeer waardig. Gij zelf hebt zulke miserie bijgewoond: België blijft u eeuwig dankbaar voor de liefdezorgen, door u aan onze uitwijkelingen gepleegd. Bedenkt echter dat hier in Brussel nog maar heel weinigen zijn die te veel hebben: onze levensmiddelen zijn voor elk schaarsch-afgemeten; onze onmacht, onze ontreddering stijgen erdoor, bij 't zicht dier tallooze doolaards, verdwaald in de groote, in-schijn-vijandelijke stad waar zij niets vinden dan nieuwsgierigheid, in afwachting van feitelijken en geregelden steun...

- Laat ik u, zonder overgang, nog een en ander meedeelen van meer verkwikkelijken aard: ik heb het van een makker die nog in de censuur verkeert, iets waar ik voorloopig van afgezien heb. Die nu vertelt mij, dat de Zivilverwaltung wel heel grondige verandering heeft ondergaan: de heeren, die ze uitmaken, en die gewoonlijk rondliepen in politiek, zijn allen in

[p. 930]

uniform gestoken; nu de oorlog op zijn einde loopt, heeft men ze gemilitariseerd: laatste triumph van het militarisme. Of het hun goed staat, weet ik niet, indruk, schijnt het, maakt het wel, en in de eerste plaats op het activisme dat zijn smart in hun boezem uitschreien komt.

Want wat men thans het meest in Duitsche büro's ziet, zijn: inpakkisten en activisten. De toestand dezer laatsten, dat begrijpt gij wel, is weinig benijdenswaardig. De meesten hebben alle kranigheid verloren, zien geen ander heil dan in het vluchten, en... hebben geen geld. Niet allen immers is hunne opstandigheid eene goede belegging geweest, en nu doet het zich voor dat het juist de minst-gecompromitteerden zijn die het eerst weg willen. En dat bewijst hoe dom heel die actie is geweest, die ik psychologisch nog steeds niet anders verklaren kan dan als een ongelukkige zucht naar aldoor maar voort bewegen. ‘Tout le malheur des hommes vient de ne pas savoir se tenir tranquille dans une chambre.’ Dát nu leeren de activisten: de boete om het niet stil zijn tijd te kunnen afwachten. Heel hun moed stuikt in bij het eerste stootje aan het Duitsche machtsgebouw: behalve eene straf voor hun verraad aan het Vlaamsche land dat ze aan Duitschland verpandden, een kwalijk bewijs van de sterkte en het goede recht hunner zaak. Ik heb hier niet dan noodgedwongen over onze droeve binnenlandsche politiek onder den oorlog geschreven; ik zal er ook verder het zwijgen over doen, tenzij bij wijze van informatie. De laffe houding der heeren machtigt ertoe dat men ze zou negeeren. Het zij zoo.