Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

[p. 862]

[Op zichzelf staande brieven]

Over het roest van stalen pennen
14 Juli.

Ik durf u niet goed vragen of gij hebt opgemerkt, dat gij ruim anderhalf jaar het genot van mijn proza hebt moeten ontberen. Niet dat ik zoo ijdel ben, en een negatief antwoord vrees: de oorlog heeft ons al te zeer de nietigheid van het eigen persoontje doen inzien dan dat wij eenig belang zouden hechten aan wat geen betere toekomst voorbereidt. Dat ik er voor huiver, uwe aandacht op mijne lange afwezigheid te vestigen, ligt dan ook alleen hieraan dat ik niet gaarne een ‘waarom’ van uwentwege uitlokken zou. Waarom nam ik al dien tijd een streng stilzwijgen waar? Waarom speende ik mijne beste vrienden van het leedvermaak eener doeltreffende kritiek? Waarom ontzegde ik me-zelf 't genoegen van den spot en de bitterheid van sommige vaststellingen?

Sedert een paar dagen beijver ik mij in het schuren... van ros-geroeste stalen pennen, werktuigen van mijne voormalige bezigheid. Het hoopje rood stof hoopt zich op als een bergje in een leeg-vloeienden zandlooper. Als een aandachtige waarzegster, en even onbevooroordeeld als zij, tracht ik in dat stof te lezen, of het koffiedik ware. En, minder stoutmoedig dan zulke sybille, moet ik bekennen, eenigszins tot eigen verwondering, dat ik niets vind.

Neen, redenen voor mijn mutisme, redenen althans die u interesseeren, laat staan bevredigen kunnen: ik vermag ze niet te ontdekken. Wel zouden er, natuurlijk, voorwendsels te putten zijn in de schatkameren der

[p. 863]

eigenliefde, in aanklacht als in verweer, in lijdelijkheid en zelfs in een zeer bijzonder soort strijdbaarheid. Ik ben er mij echter al te zeer van bewust: die redenen deugen niet, - al zijn het allesbehalve ondeugende redenen; al kan ze niemand deugeniets-redenen noemen. Heb ik zoolang gezwegen, dan bestaat daar, ik verzeker u, geen deugdelijke grond voor dan, misschien, de zucht naar, de noodzakelijkheid van... zelf-censuur, ik bedoel natuurlijk: zelf-kritiek. En die noopte mij tot het nemen van rust, van roestende rust, hoe afkeerig ik er anders van weze.

Wat zou ik u trouwens wel hebben verteld, al dien tijd? Zou ik u onpartijdiger hebben kunnen inlichten over de politiek van mijn land, dan hier van andere zijde werd gedaan? Deden zich hier gebeurtenissen voor waar mijne gewone vrijpostigheid de stof in ontdekken kon tot schokkende berichten?... Ik roer, als bovengemelde koffiedik-juffrouw, in mijn hoopje oude-stalen-pennen-roest (waar ik nu genoeg over verteld heb om mijn titel te rechtvaardigen) en...

Hewel, neen. Ik vind niets dat ik u had kunnen melden, want werkelijk: er is niets. Alleen dit: wij leven nog; na een kleine vier jaar oorlog leven wij nog. En dit is misschien een wonder. Maar op mij moest gij niet wachten om het te vernemen. En zelfs niet, wellicht, om het te verklaren.

Wij leven nog, en, voeg ik er aan toe: wij leven vrij goed. Ik ga verder: wij klagen veel minder over het leven, dat wij leiden, dan wij een paar jaar geleden plachten te doen. Wetenschappelijke menschen zullen spreken van aanpassing; historici zullen het woord over-

[p. 864]

nemen en voorbeelden noemen, atavistische voorbeelden uit de Belgische geschiedenis van vóór 1830; lyrici zullen gewagen van een onverwoestelijken levenszin; en ik heb eens een buitenlander het harde woord ‘lafheid’ hooren gebruiken. Ik kies geen partij. Ik stel alleen vast: wij leven nog, hebben het klagen verleerd, en hebben nooit vaster vertrouwen gehad in de toekomst.

Aan wat dit liggen mag? Ik zeg het uit volle overtuiging: aan eene grootere vrijheid.

Schrik of verheug u niet te vroeg: onze onafhankelijkheid hebben wij, geheel of ten deele, niet teruggewonnen, en zijn positief genoeg van aard om ons niet voor onafhankelijk te houden, alleen door te zeggen dat wij het zijn: illusies hebben wij afgeleerd in deze vier laatste jaren, - afdoend verleerd. En toch waag ik te spreken van: meer vrijheid. Hetgeen gij dan moet interpreteeren als: meer geestelijke vrijheid, iets als de mystieke vrijheid van kloosterlingen en dichters, de onaantastelijkheid van het moreel bezit, de onaanroerbaarheid van de goederen des verstands. - O, zoover zijn wij niet gekomen dan na veel kastijding, maar zonder die kastijding was het ook niet mogelijk. Vermindering kan verlossing wezen: wij ondervonden het aan den lijve, en - waarachtig, wij bevinden er ons nog zoo slecht niet bij.

Ik spreek hier natuurlijk niet van alle lichamelijke kwalen, die ons teisteren kwamen, en waarvan de laatste Spaansche griep is, die te dezer stede al aardig wat slachtoffers heeft gevergd. Vóór die griep waren er heel wat andere ziekten, en de ergste van al: de tuberculose. Ik zei u echter, dat wij sedert lang niet meer klagen: immers de meerderheid is zelfs aan de tering

[p. 865]

ontsnapt, - en dat is véél. Die meerderheid won het op de ziekte. Zij won het zelfs op den honger, want zij sterft er niet van. Ik vrees niet gelogenstraft te worden, als ik beweer, dat er in België nog maar zeer weinig van honger gestorven zijn: is dat na vier jaar schaarschte niet prachtig? Wel lijdt men honger, maar vooralsnog zonder het schrikbeeld der vleeschlooze weken of zelfs dagen. Ook dáár zijn wij voorloopig vrij van, en het is eene dierbare vrijheid.

Vrijheid, die te grooter is, dat zelfs de zorg voor het dagelijksch brood ons ten zeerste wordt verlicht. Hoe wij aan dat brood komen: waren de diverse steuncomité's daar niet, dan zou dat voor de meesten een geweldig probleem zijn. Want van een andere zorg zijn wij allang, jaren al, vrij; de zorg namelijk om het hamsteren. Wat zijt gij, Hollandsche vrienden, achterlijke wezens. Sedert jaren hebben wij niet meer om op te bergen; over dat troglodytisme zijn wij ruim drie jaar heen: ik verzeker u, dat het een heel pak van onze maag wegneemt!

Er op verdikt zijn wij weliswaar niet. Nieuwe vrijheid: wij zijn, voor zoover het aanwezig was, verlost van ons persoonlijk vet. Zooals trouwens het graan op onze zomerakkers, staan wij op het oogenblik vrij mager. Maar leelijk doet dit eigenlijk niet aan. Onze ‘lijn’ wordt er soepeler, eleganter, aristocratischer door; wij merken het: wij gaan er onzen aesthetischen zin door verrijken. En dit brengt mij op eene tweede vaststelling die iedere bezoeker van Brussel maken kan: bewuste aesthetische zin heeft zich ten onzent tot eene ongeloofelijke hoogte ontwikkeld, en dit met de eenvoudigste

[p. 866]

middelen der wereld, eenvoud trouwens de eenige basis van den echten ‘chic’ wezend.

Gij zijt niet zonder te weten dat wij sedert enkele maanden afgezien hebben van het epicurisme der wollen matrassen. Wij slapen op hygiënisch stroo, of veerkrachtige oude kranten, of dienstwillige houtskrollen, en zelfs op het merkwaardige gewas dat men zeegras noemt. Al deze grondstoffen hebben trouwens duizelingwekkende prijzen bereikt, hetgeen ze ons dierbaar maakt, zoo niet zachter. Meent echter niet dat het gebrek aan zachtheid onze bedden minder-aangenaam heeft gemaakt. Sommigen vinden ze blijkbaar te gemakkelijk zelfs, en dan nog wel de dames. Want wat krijgen wij te zien?

Nieuwe parenthesis: gij zijt eveneens niet zonder te weten dat alle kleerstoffen hier sedert evenlang in beslag zijn genomen. Dat heeft nu tot gevolg eene nieuwe heeren-aesthetiek: de aesthetiek van de gekeerde jassen. Geen enkele mannelijke Belg voor 't oogenblik, die niet met gekeerde kleeren loopt, hetgeen een niet onaangenaam tijdverdrijf is. Den dames vergaat het echter anders. Het is blijkbaar heel moeilijk dameskleeren te keeren. Maar blijkbaar heel gemakkelijk daarentegen uit beddelakens en zelfs uit het overtrek van ontwolde matrassen japonnen te knippen en costumes te naaien. Een onderdompelen in gedienstige verfketels (ook dat soort verf staat heel duur te worden!), en - men ziet er frisch uit als eene roos, terwijl men eindelijk, los van Parijs en zelfs van Weenen, eene echt-Belgische mode aan het scheppen is.

En aldus worden wij rijker en rijker,... waar wij ons met minder tevreden moeten stellen. Wij blijken een

[p. 867]

volk van buitengewone draagkracht te zijn, aangezien wij op prachtige manier onze misère weten te dragen. Anderen is dat niet het zwaarste; ons: het lichtste, - wat het immers in alle werkelijkheid is. Weliswaar ondergaat ons dagelijksch leven een aanhoudende stofwisseling, die ons hoedt tegen tobben, tegen de melancholia, die volgens de oudere geneeskunde niets anders is dan een verdikken, een verzwaren der humeuren. Ons bestaan van dag aan dag is zóó afwisselend, dat het onze humeuren, dat het ons humeur frisch en levendig houdt. Ik vertel u daarover in een volgenden brief.