Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

1 Maart.

Ik twijfel niet aan de oprechtheid van dezen die zeggen: wij zullen het militairisme te niet doen; nog minder aan de oprechtheid dergenen die gelooven, dat zij er werkelijk in slagen zullen.

Maar om daar de beteekenis van te vatten, die wel boven het beeld uit zal rijzen van een volk, laat staan van heel Europa onder de wapenen, en dat als alle beeld rijker aan evocatieve macht dan aan abstracte waarheid zijn zal, dien ik mij af te vragen, wat onder militairisme kan worden begrepen. Militairisme zal wel nog iets anders zijn dan oorlogzuchtigheid. Het is iets anders zelfs, en meer dan het overwegen van de militaire macht op alle andere machten in den staat, en het inrichten van alle machten naar de wijze der militaire macht (ook in Frankrijk zou op dergelijke kunnen gewezen worden). Het is, uit de noodzakelijkheid van eene natuurlijke omsingeling geboren, een stelsel, de grondslag, of althans het hoofdbestanddeel van eene ethiek. En maak nu al de eenheden van het leger kapot, dat de actie van dergelijk systeem vertegenwoordigt; maak zelfs al de passieve aanhangers van het stelsel kapot, al diegenen, die er in gelooven, daar doet gij nog geenszins het systeem-zelve, de aan-

[p. 744]

zettende idee ervan, te niet. De groote les van dezen oorlog is, dat Duitschland het heeft vermocht, eene nieuwe ethiek te stellen tegenover hetgeen ik, kortheidsen gemakshalve, noemen zal, al geeft het woord niet de volledige beteekenis weer van hetgeen ik bedoel: de Helleensch-Christelijke ethiek. Wij vermoedden dit wel: de oorlog was er echter noodig om te bewijzen dat wat wij hielden voor de overtuiging (die louter-geestelijk was en alleen levenskrachtig door de maatschappelijke macht en den hoogmoed van hare belijders) der kaste, die in Duitschland-zelf bestreden werd, eigenlijk een geestelijk regiem van heel het volk, een zedelijke regel voor allen was. De noodzakelijkheid had hare moraal geschapen. Wie daar tegen inging liet zich door redeneering leiden. Zij, die ze voorstonden, waren de dragers van heel de volksgezindheid, - waarin zij juist het tegenovergestelde zijn van diegenen, welke in andere landen dezelfde meeningen zijn toegedaan (en dat zijn zoo goed als alle stands-militairen, wat men ook bewere, in alle landen). Die bijzondere ethiek nu kan, het spreekt vanzelf, artificieel zijn, en ik ben de laatste die het tegendeel voor waarheid zal houden. Waarbij dan de aanpassing, de tucht en de verwerking tot natuurlijken toestand van het Duitsche volk dienen erkend als één der wonderbaarste verschijnselen van de moderne tijden. Is ze dan inderdaad artificieel, dan gaat ze vanzelf onder: de oorlog zal al hare levenskracht hebben uitgeput, zelfs zoo Duitschland de inspanning zegevierend te boven komt; zij zal een regel blijken waar men kan van afwijken, zoodra de uitslag bereikt is waar hij toe werd aangewend, - gelijk de zieke gaarne afziet van het drankje dat hem

[p. 745]

geneest, zoodra hij werkelijk genezen is. Is echter die ethiek werkelijk een vleesch-geworden bestanddeel van het Duitsche wezen, werkelijk een geloof, dat allen twijfel uitsluit, dan kunnen strijd en nederlaag haar alleen versterken, zooals elke beproeving alleen nieuwe kracht, wil van gelooven en betrouwen beteekent: mystiek teeken van roeping, te sterker gevoeld naar ze feller wordt tegengewerkt.

Staat men er nu tegenover als een vijand, zeker als men is dat de eigen opvattingen beter, neen, de éénig-goede zijn, dan vergete men vooral niet, dat zulke overtuiging als verweer onvoldoende is tegen die andere opvatting, die zich sterk genoeg voelt om de uwe te bevechten. Militairisme, zedelijk systeem, dient niet alleen met de wapenen des oorlogs bevochten, maar met de wapenen der zede. De overwinning der Helleensch-Christelijke ethiek ligt in de loutering, die de oorlog ons als noodzakelijk heeft doen gevoelen. De herziening van allerlei leuzen, het onderzoek naar de waarde en beteekenis van de heerschende machtspreuken dringt zich op: wij hebben, naar al te duidelijk blijkt, geleefd van veel illusie; of liever: wij hebben ons-zelf wetens en willens, uit niets dan de gemakzucht, die de vrede meebrengt, met illusie gefopt, op onze nooden met illusie geantwoord, waarvan wij heel goed wisten dat zij illusie was, - illusie waarvan de waarheidsinhoud zoo heel veel grooter niet was dan die van de militaire superioriteit inzake staatsbeleid. Zulke illusie moeten wij te niet doen, willen wij op de militaire illusie zegevieren. Het spreekt vanzelf dat het woord nog steeds aan het kanon is: wij hebben nu eenmaal aangenomen

[p. 746]

dat het zoo zou zijn, men heeft aangenomen dat dit woord een zin kon hebben, en trouwens men heeft niet anders gekund dan het aan te nemen als laatste argument van wat helaas niet goed te praten is: nu is het maar heel natuurlijk dat men het uitrazen laat, tot eene andere logica mogelijk blijke, - en zoover zijn wij, meen ik, nog niet. Bedoelde revisie is dan ook in hoofdzaak het werk der toekomst, en zoo ik er van nu af aan zoo op aandring, het is dat ik inzie hoe licht die toekomst vergeten zal kunnen. Werk, dat trouwens in hooge mate verzoenend zal zijn, vermits het door eigen voorbeeld de tegenwoordige militaristen, hetzij ze zegevierend zijn en dus de inspanning van gisteren en heden verder sparen kunnen, hetzij ze verslagen zijn en hun geloof mogelijk aan het wankelen gaat, althans bij diegenen die niet geheel zijn verblind, - vermits het, zeg ik, het militairisme terug kan brengen tot de eigen overtuigingen.

Al blijft de gordel bestaan, vooral in den wil en naar de behoeften van Duitschland's vijanden, waar Duitschland in omklemd zit, en die het militairisme tot een noodwendigheid heeft gemaakt, waar het niet dan door een grondige omwenteling aan ontsnappen kan...