Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

27 Februari.

Weer voor 't eerst sedert lange maanden, en sedert de inneming van Antwerpen niet meer met zulke uitdrukking en in zulke mate, heb ik het gelaat van Brussel verbijsterd gezien, heb ik de verslagenheid gevoeld in de ledematen der hoofdstad en in dezer roerselen. De gebeurtenissen om Verdun hebben als het ware den muur afgebroken van de omzichtigheid waarachter wij plachten schuil te gaan, en - waar wij wel eens met onze gedachten tegen aanbotsen. Omzichtigheid, minder tegenover personen, dan tegenover anderer en eigen gedachten. Men spreekt nogal vrij-uit in Brussel, en men heeft, geloof ik wel, nooit opgehouden het te doen. Maar de tijd heeft van lieverlede meegebracht dat wij argwaan gingen koesteren zoo tegenover lichtzinnig als systematisch optimisme, evenzeer als voor redeloos of overdacht pessimisme; wij willen vooral de waarheid kennen, zij weze ons zelfs nadeelig, in welk geval wij er ons bij neerleggen of in opstand ertegen komen, maar zonder dat wij er omhaal om maken, op alles sedert lang voorbereid. Waarbij komt het aanhoudend gewetensonderzoek dat van de besten de geliefkoosde bezigheid geworden is, misschien wel vanwege de wrangheid die er onafscheidbaar van is. - Ik zei dat wij tegen dien omzichtigheidsmuur, door ons-zelf om ons-zelf opgetrokken, wel eens met het hoofd aanbotsen. Dit dan vooral in oogenblikken van gevoeligheid, die niet altijd te weren zijn, al zien wij er voor onze moreele gezondheid het

[p. 739]

schadelijke van in. Wij hebben immers nog steeds onze jongens aan het front, en dat is soms moeilijk om te vergeten. Iederen dag ondervinden wij dat de staat van bezetting niet de ideale republiek is; en, zijn er onder de Belgen die het aan den lijve gevoelen, dan is het begrijpelijk dat er iets grolt in ons. Onze blik strekt trouwens verder: wij zien al die menschenkinderen, allen toch onze broeders, en die men slacht, en die elkander vermoorden; waarom? wij vergeten het, doordat wij hun menschen-bloed vloeien zien; en daar zijn nog altijd menschen, al merk ik dat die gevoeligheid toch belangrijk aan 't afslijten is, die hierdoor vergeten, in hunne gedachten, ja, in hunne woorden voorzichtig te zijn...

Die voorzichtigheid is sedert gisteren te Brussel aan het afbrokkelen gegaan. Eerst eenig luchtig ongeloof om wat de Duitschers voorgaven, om Verdun aan voordeel te hebben behaald. Maar ik weet niet ten gevolge van wat de stemming tegen den avond om ging slaan. Toen was het ineens, op straat, in de café's, in de gezinnen, de zwijgende ernst om een ramp, die ons rechtstreeks zou hebben aangegaan. Het was verbijstering, die uitbrak in gejaagde koppigheid op het oogenblik dat de Hollandsche kranten ons bereikten. In enkele oogenblikken waren de venters uitverkocht; ik heb gezien dat aan de Naamsche Poort de Nieuwe Rotterdamsche Courant voor twee frank vijftig werd verkocht één uur nadat hij op straat was gekomen...

Vandaag, bij de grauwe lucht, waar regen uit dreigt die schijnt niet te kunnen vallen, is het de ingetoomde angst, de bange afwachting van vóór de groote gebeurtenissen, die ieder vreest en die niets beletten kan. Brussel

[p. 740]

is geheel gevoel vandaag, redeneert niet, geeft er niet om dat het misschien bedot wordt. Toevallig hooren wij vandaag het kanon wat beter dan gewoonlijk. Maar niemand denkt erbij aan het nabije Yzer-front, waar toch onze eigen jongens staan: ieders gedachten zijn bij het geweldig gebeuren om de Fransche forten, waar zooveel van afhangen kan. - Is het reactie van de gedachtelijke spanning onzer omzichtigheid; weerslag van het gemoed op den wil onzer redelijkheid? Ik zeg u dat Brussel diep onder den indruk van de gebeurtenissen bukt, en geen optimisme hier schijnt te zullen over zegevieren.

Schijnt: ik druk er op. Want het spreekt vanzelf dat de minste kentering onmiddellijk ook de gemoederen omslaat, die er zonder overgang alle onrust bij vergeten. Het is zelfs zoo goed als zeker, dat bij verder Duitsch succes de kracht der rede terugkeert, die de gebeurtenissen toetst aan een critiek, te strenger naar de emotie grooter was. Morgen reeds, ik ben ervan overtuigd, leeren wij de juiste waarde van Verdun, offensief en defensief, voor Duitschers als voor Franschen schatten. Uit behoefte aan gerustheid eerst, en daarna, bij sommigen, om de tucht der omzichtigheid.

Maar heden is het, meer nog dan gisteren, wijl egaler, algemeener, en als een natuurverschijnsel, de doffe onzaligheid geweest der ergste oorlogsdagen.