Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

18 Februari.

Vele menschen, en niet het minst sommige Vlamingen, bewijzen, hoe moeilijk het is, zich aan het verleden, aan het dichte verleden dat de gewoonten en gedachten van vlak vóór den oorlog in een veiligen gordel van warme knusheid omsloten hield, te onttrekken. De toekomst stellen zij zich niet, dan naar den maatstaf van gisteren voor, en, roepen zij om vrede, dan is het alleen om ongestoord hun leventje van gisteren te herbeginnen.

Wat - en zij schijnen het niet in te zien - op zijn minst genomen onmogelijk is, om te zwijgen van het illogische ervan. Want die menschen vergeten welke

[p. 729]

geestelijke wijzigingen zij hebben ondergaan. Zij zijn bloeddorstig en winstbelust geworden; zijn ze ook tot hunne normale bezigheid teruggekeerd, hun levensinrichting, die doorgaans bekrompener is geworden (wat een goed humeur geenszins bevordert), ruimt nog steeds een deel in aan dit algemeene dat de oorlog is en aan hun gisteren en de opvattingen ervan knagen en knauwen blijft, zoodat het allicht uiteen valt, den dag dat zij het weer als het duurste bezit waarnemen zullen. En dan, er is dat juist die menschen niet kunnen begrijpen, zelfs nog na deze achttien ellendige maanden niet, dat wij veel minder tegen of vóór menschen vechten, dan tegen of vóór gedachten en levensopvattingen. Die menschen vooral zijn het, die zich blijven voeden met haat, of althans meenen, het aldus vóór te moeten geven, - wat voor de moreele gezondheid verderfelijk is. Zij vergeten, dat wij na den oorlog heel wat leed over het hoofd zullen moeten zien; dat wij aan iets anders zullen te denken hebben dan aan wat men ons deed lijden; dat de onbaatzuchtige heldenmoed van soldaten, die voor niets anders vochten (en het is hun onsterfelijke glorie, dat belangelooze van hun strijd), dan voor het behoud van het vaderland, - dat zelfs die heldenmoed zal moeten zwijgen voor de zaak van den heropbouw, en den moreelen opbouw in de eerste plaats, van datzelfde vaderland. Zeker, haat is ook een kracht, maar een kracht die vermindert. En wij, die niet verminderd willen worden, wij moeten van nu af aan den moed hebben het te bekennen, al is het nog te vroeg misschien om den haat geheel tot zwijgen te brengen, - wat trouwens onnatuurlijk en dus verkeerd zou zijn. Al komt ook nú

[p. 730]

reeds van tijd tot tijd mij 't woord van Henri Poincaré in 't geheugen, een der laatste die hij geschreven heeft, één dier woorden, die men vindt als men het aangezicht gaat wenden naar het licht van den dood; - al komt, zeg ik, dat woord van nu af aan en telkens in mij naar boven als de bitterste waarheid, en die men nauwelijks slikken kan: ‘En face de tant de haines opposées, on hésite à souhaiter la défaite de l'une, qui serait le triomphe des autres’.

Van haat hebben de om-vrede-zuchtenden het minst afgezien. En nochtans haken zij naar hunne rust van gisteren, zonder dewelke zij zich den dag van morgen niet voorstellen kunnen. Het is te zeggen dat hun morgen zou bestaan uit hunne gebreken van gisteren, vermeerderd met hunne gebreken van onder den oorlog. Hetgeen voldoende is om te bewijzen dat hun soort van morgen ongewenscht moet blijven.

Er is een andere reden om het beeld, en a fortiori de werkelijkheid ervan, te verwerpen. Er is, dat wij de logische ontwikkelingslijn van ons ideaal niet vinden op een weg die elken stap versperd ligt door de puinen van wat de beproeving van den oorlog ons heeft geheeten als schadelijk of althans onnoodig te vernielen. Het lijdt geen twijfel: de oorlog is voor zoo goed als iedereen een zuiveringsproces geweest, althans tijdelijk. Dat tijdelijke te bestendigen, het moet natuurlijk een der bestanddeelen van het doel zijn, dat de toekomst ons oplegt. Dat bestendigen, wij bereiken het zeker niet, zoo wij weer de materialen gaan bevestigen, die de oorlog juist vernielen of althans uiteen schokken moest om het besef te doen ontstaan dat wij moreel aan de

[p. 731]

beterhand waren of op zijn minst aan het twijfelen gebracht over onze vroegere ethische houding en de waarde ervan. Wij zullen het werk van den oorlog natuurlijk met de middelen van den oorlog niet voortzetten; het ware echter eene gevaarlijke homoeopathie, onze oude krankheden te gaan huldigen als levensvoorwaarden van een toestand, die bedoelt, tegen die krankheden in te gaan.

De logica eischt dus, liefst maar zooveel mogelijk te vergeten. Wat werkelijk bruikbaar en deugdelijk is, ook van het verleden en zelfs van het hatende heden, zal wel van-zelf leven blijven en zijn rechtmatige plaats in de zon komen eischen. En dan is het nog tijd genoeg, om die plaats gewillig in te ruimen...