Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

[p. 378]

VIII
April.

Of dan kunstzinnigen thans op kunstproductie reageeren?

Ik kan niet zeggen: neen. Maar ik moet zeggen: anders.

Gij weet dat in gewonen tijd hij, die van plastische kunst houdt, te Brussel geen enkelen dag van het jaar van dergelijk genot gespeend hoeft te blijven. Niet alleen heeft hij de musea, dat der oude en dat der moderne kunst, dat der gipsafgietsels en dat der sierkunsten; maar daar zijn, zoowel 's zomers als 's winters, groepstentoonstellingen en persoonlijke tentoonstellingen, die den liefhebber ruimschoots stof tot vitten of bewonderen, al naar hij geaard is, bieden. De exposities, zoo van kringen als van enkelingen, volgen elkander zoo goed als om de week op. Ik zou u te Brussel wel twintig kunstkringen kunnen noemen. Telt iedere kring maar twintig leden, dan maakt dat al vier honderd kunstenaars uit, zonder te spreken van niet-tot-een-kring-toegetredene alleenloopers. Al die lui rekenen het zich ten plichte, ten minste ééns in het jaar hun werk aan het publieke oordeel te onderwerpen. (Eigenlijk hebben ze diep misprijzen voor dat oordeel, maar ze doen het toch maar.) Het zal u dan ook niet verwonderen dat de beroepscriticus ieder jaar duizenden schilderijen en beeldhouwwerken te zien krijgt, die 's winters soms over vijf of zes lokalen tegelijk verdeeld zijn.

Niet alleen, trouwens, de beroepscriticus. Want het verwonderlijkste is: voor al die tentoonstellingen zijn er bezoekers, en zelfs talrijke bezoekers, al zijn die

[p. 379]

bezoekers nu ook zoo goed als overal dezelfde. Zij zijn, behalve genoemde critici, in een viertal klassen te verdeelen: eerst de artiesten, waaronder ik de literatoren waag te rangschikken; daarna de echte kunstminnaars, meestal lui met meer liefde dan geld; ten derde de ‘koopers’, waaronder men weleens speculanten aantreft; eindelijk de ‘belles madames’ met hun geleide van snobs, dezelfden die men ook wel nu en dan in de musea aantreft, de eenige plaatsen die waarlijk nog voor geheime bijeenkomsten en verder gedreven flirtation geschikt zijn.

Van deze vier soorten publiek nu komen de drie eerste, met meer of min zuivere bedoelingen, meer of minder baatzuchtig, alleen voor de kunst. Het vierde slag komt er buiten het ten-toon-gestelde, om zelf kunst... en kunstjes te vertoonen: de kunst van het toilet, de kunstjes der mondaniteit. Al voeg ik er cito en met nadruk bij, dat de leden van deze groepeering steeds in extase staan voor producten van het ‘dernier cri’ en niet zelden jonge revolutionairen, wien men anders nog wat flink dóórstudeeren zou hebben toegewenscht, er bovenop en tot bij de kimmen des roems hebben geholpen.

Dit jaar nu zijn, van bij het uitbreken van den oorlog, de meeste kunstkringen uiteengevallen. De rijkste - en dit wil zeggen: de beste, of althans de meest-geziene - van onze artiesten kozen bij het eerste alarm het hazenpad naar het buitenland. De anderen, die bleven, zagen hun bestaan en dat van hun, dikwijls talrijk gezin bedreigd. Want een artiest is nu eenmaal een parasiet. (En mijn vrienden moeten het mij niet kwalijk nemen dat ik ze

[p. 380]

aldus noem: Bucephaal, verzekert mij een knap Hellenist noemde Alexander den edelste zijner parasieten, daar hij zijn leven op hem doorbracht.) Hij is de nobelste parasiet van het weeldeleven dat in een stad als Brussel heerscht. Neem de weelde weg: de parasiet is de eerste om er onder te lijden. Vrijwillig of ongewild week de weelde voor een deel uit Brussel: sommige artiesten hadden honger.

Zoodat de nood dwong tot werken en vooral, exposeeren, met de hoop op geld-verdienen. En zoo kregen wij weer tentoonstellingen, die het niet verzwegen, op liefdadigheid uit te zijn.

Wie nu bezocht deze tentoonstellingen?

Helaas, de ‘belles madames’ en hun aanhang zijn voor een goed deel verdwenen, hetgeen aan de exposities al een goed deel van hunne aantrekkingskracht afneemt, en aldus de artiesten onrechtstreeks benadeeligt. Ander nadeel: de critici, dezen, naar dewelke geluisterd wordt, zijn, bij gebrek aan een orgaan, waarin ze uiting geven aan hun, luidop gesmaad, maar in den grond des harten toch zeer gezocht oordeel, met vacantie. De kunstzinnigen-zonder-meer... och ja, die hebben zulke geestelijke omwenteling doorgemaakt, dat... Stelt u dat goed voor: de meest-ergerlijke gemeenplaatsen, die men alleen nog door de gemakzucht, de kritische onmacht en de intellectueele ijlte van den ‘bourgeois’ in leven dacht gehouden, worden ineens eerst folterende, daarna weldra bloedende, lillende werkelijkheden. Want is het, buiten alle pathos om, is het niet eene geestelijke martelie, eene wroeging die nog langen tijd naleven zal, de echte waarde van vaderlandsliefde en het gevoel eener inniger samenhoorigheid te hebben moeten leeren

[p. 381]

beseffen en belijden in omstandigheden, zooals wij die hebben doorgemaakt? Zulke schokken, ongetwijfeld heilzaam, zijn niet te minder voor enkelen schrikkelijk. Zij voelen ze als eene aanklacht tegen hun geweten, dat zoo lang doof en blind was, terwijl zij dachten zoo bijzonder-scherp te hooren en te zien... - O, ik weet het wel: sedert een heel tijdje al gaan wij, in de Hollandsche kranten, die ons bereiken, weer aandacht wijden aan de rubriek kunst- en letternieuws. Ik betrap er mij sedert een paar weken op, ze voor al het overige te lezen, - zooals toen het nog geen oorlog was. Daar hoef ik mij trouwens niet om te schamen, vermits grooteren dan ik, na al het gebeurde, hooger-bedoelde gemeenplaatsen nog steeds voor zinlooze woorden blijven houden. Hoe het weze, en van deze grooteren afgezien: de doorsnee-ontwikkelde, die onbaatzuchtig van kunst houdt, heeft zich in de laatste maanden zoó ontredderd, zoó buiten-de-wijs gevoeld, dat hij er niet aan dacht, naar schilderijen en beeldhouwwerken te gaan kijken, en er zelfs, in zijne nieuwe austeriteit, iets als afkeer voor gevoelde.

Weliswaar verloor de artiest aan hem veel minder dan aan critici en ‘belles madames’. Hem bleven trouwens, en dat is voor hem het voornaamste (ik zeg het zonder de minste ironie), hem bleven de liefhebbers-die-koopen over. Meer dan ooit, beter dan ooit hebben dezen hun plicht gedaan, de volle beteekenis van hunne Maecenas-rol begrepen. Vaak hebben ze blijk van abnegatie gegeven: ze hebben met het volle besef van wat zij deden boven de waarde gekocht, wat hun anders zelden gebeurd is. Zij, die doorgaans zoo fier zijn op hun goeden smaak en op hun speurzin, zij hebben veel

[p. 382]

geld gegeven voor dingen, die zij weten leelijk te zijn, en waar niet eens een goed-klinkende of veelbelovende naam onder staat. Zij hebben - stel u dàt nu maar eens voor - zij hebben niet gekocht voor zichzelf, voor hun eigen genoegen: zij hebben gekocht voor het genoegen van den artiest, die toch óók eten moet. En op dien honger hebben zij niet gespeculeerd: zij hebben er zelfs in hun liefde-voor-de-kunst en in hun portemonnaie om geleden!

Er is meer: zij hebben hun vrienden meêgebracht, rijke lui die anders meer van eene bestofte flesch Bourgogne plegen te houden dan van een vierkanten meter beschilderd doek - en misschien geen ongelijk hebben; die men dan ook nooit op exposities zag; die men er trouwens later nooit weêr zal zien; en er nu waarlijk niet komen om schoonheid te genieten, om onder den oorlog kunst-emoties te leeren smaken; - menschen die alleen hun rijke-lui's-plicht aan altruïsme en philanthropie begrijpen, en beseffen wat in den tegenwoordigen tijd een arme artiest moet lijden.

Zoodat bedoelde artiesten er beter aan toe zijn dan men soms denken en vreezen kan. Er is, op hun tentoonstellingen, verkócht geworden, betrekkelijk-veel zelfs en zeker meer dan men verwachtte. Er komt bij, dat eene hooge beschermster, van wie velen ook voor den oorlog de gratie- en discretie-volle tegemoetkoming, naast haar zeldzaam-juist kunstgevoel, hadden mogen ondervinden, ze thans meer dan ooit helpt en ondersteunt.

Aldus de toestand onder de plastische kunstenaars, voor zoover ze niet rijk zijn.

En de musici?

Wacht een beetje tot morgen.