Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

20 Februari.

Ik zit hier, sedert drie dagen voor 't eerst weer, aan mijn open haard, in mijn goeden leunstoel, met moeheid in rug en kuiten, een hoogen zijden hoed diep in den nek en aan mijne leden een habietcostuum. Ik ben daareven thuisgekomen uit Gent. Woensdag tegen den avond hebben wij, op een Duitsch formulier, een telegram ontvangen, dat luidde: ‘Bonne Maman décédée. Enterrement Vendredi.’ Bij 't verbluffende van het telegram-op-zich-zelf - wie ontvangt nog telegrammen?! -, het diep-neerdrukkende van het bericht: onze grootmoeder is dood. - Wij waren er wel eenigszins op voorbereid: de oude vrouw, zij telde meer dan negentig jaar, was, naar wij wisten, weêr minder goed in den laatsten tijd. Het binnenrukken van de Duitschers in Gent, de Duitschers die zij nacht aan nacht onder hare

[p. 328]

ramen voorbij hoorde stappen en rijden (ik zelf heb ze nu twee nachten gehoord: de drukte is te Gent veel grooter dan te Brussel, vooral van 's avonds tot 's ochtends) hadden haar gemoed geschokt, haar sereen maar altijd actief gemoed, dat nu, voor 't eerst misschien in dat lange en ijverige leven, onrustig en angstig was geworden. Het gevoel van hare onmacht, dat haar in eventueele uren van gevaar geen andere veiligheid kon waarborgen dan een ongerieflijken kelder vol galmen, waar kwadelijke gebeurtenissen met honderdvoudig-uitgezette stemmen door huilen zouden, moet haar zeker hebben vervuld met kommer. Nu is zij dood. Zij zal van al wat nog kon gebeuren niets meer vernemen...

Zij was zeer oud. Zij is dood, en dat moest ons nu toch niet zoo heel erg verwonderen. Nochtans, gij kunt niet denken, hoe het ons terneêr slaat. Al zeggen wij het niet aan elkander: allen hebben wij plots in 't oog haar beeld gehad, haar ineen-gedoken, oud-wijvekensbeeld in den ruimen, ruimen zetel, en waar alleen nog de groote arendsneus aan het imponeerende van de, een enkel jaar geleden nog machtige, struische en rechte gestalte herinnerde. Eén van ons zegt: ‘Arm moederken.’ Maar wij voelen 't overbodige van alle woorden. Er is trouwens heel wat te doen om het vertrek naar Gent voor te bereiden. Wij zullen Donderdag al moeten gaan, willen wij Vrijdag in tijds zijn.

Die Woensdagavond verloopt in groote stilte. Wij kunnen, in de beslommering om rouwkleeren, om de witte dassen, om de formaliteiten die morgenochtend zullen moeten worden vervuld, niet ophouden aan haar te denken. Ik-zelf ben, middenin de drukte - ik loop

[p. 329]

naar 't station voor 't uur der treinen, om informatie omtrent de passen, en wat al meer - ik-zelf ben vol kommer: mijne zieke, die nog zeer zwak is, lijkt door het plotse nieuws ten zeerste gedeprimeerd. Ik ben gedwongen haar die dagen zoo goed als zonder hulp achter te laten. Nu weet ik wel dat ik gerust kan zijn, maar...

Donderdagochtend, het geloop achter paspoorten. Op rij gaan staan in het donkere gebouw, in de schimmelgeurige gangen, in de benauwd-muffe kamertjes der Rekenkamer, die voorloopig tot Pass-centrale dient. Duitsche officieren, die als ambtenaar fungeeren, zijn voorkomend. De marinesoldaat, die mijn pas opmaakt, is een prachtige kerel die uitnemend Fransch spreekt en, waar hij een lichte vergissing begaat, zelfs een Franschen vloek onderdrukt. Wij wachten lang. Dan mag ik voor mijn pas zes mark betalen. De huisgenoote die met mij mee naar Gent zal gaan, en daar voor zaken wat langer verblijven wil, krijgt twaalf mark te storten: haar pas is dan geldig voor een gansche maand.

Op reis dan, in den dalenden namiddag. Wij hebben een ‘Schnellzug’ getroffen: wij zullen er maar twee en half uur over doen. (In gewonen tijd: minder dan een uur). En wij betalen daarvoor vijf frank vijftig, enkele reis. (In gewonen tijd en in tweede klas, iets als drie frank). Onze vijf frank vijftig stort ik in handen van eene juffrouw met raafzwart haar, die achter het winket den mannelijken bediende vervangt van vóor de bezetting, want vrouwelijke bedienden worden door het Belgisch spoor in zulke functies niet gebruikt.

Luie wiegeling van den wagen; onverschillige loomheid der, allen zeer beladen, passagiers: handelsreizigers,

[p. 330]

die den tocht zoo goed als dagelijks doen; de eenige lui die in België nog op reis gaan. Heel even verrast ze mijn ceremonie-toilet. Weldra keeren zij echter tot hun dommel terug, in slaap geschommeld door den tragen trein. Wij komen Sint Agatha-Berchem voorbij: zij ontsluiten niet eens de geblaseerde blikken op de groote loods die de Duitschers midden in het bekende vliegveld gebouwd hebben tot schuilplaats voor hunne Zeppelins: iets als een reusachtige omgekeerde visschersschuit, door vernuftige handen in impressionistisch rake tonen, maar met weinig-standhoudende verfstoffen geschilderd, verdeeld in vakken, die, van verre, niet kwaad de naakte aarde, of het eerste groen van een korenveld, of 't vervaalde loof van een vergeten aardappelland voorstellen. Ik kan mij heel goed inbeelden dat, van bovenuit gezien, dit voor een Engelsch of Fransch vlieger als een weelderigen Brabantschen heuvel, rijkelijk bebouwd en uitnemend verzorgd, uitmaken kan. Het steekt de oogen uit, dat de Duitschers dit ook bedoelden. Zij zullen er nog alleen moeten voor zorgen, dat bij wisseling der seizoenen hun loods ook aan wasdom verandert: eene niet onaangename bezigheid voor één der jonge landschapschilders, die zich ongetwijfeld in het Duitsche leger bevinden... - Nu langs het verwoeste Aalst. Voorbij het Duitsche kerkhof te Kwatrecht, waar razerig moet zijn gevochten... En het is avond, als wij in Gent aankomen.

De eerste ontmoetingen in het kille sterfhuis. De stok in de keel, die alle overbodige woorden belemmert - gelukkig maar. Eenige vlugge bijzonderheden over de laatste oogenblikken. Nog kortere mededeelingen

[p. 331]

omtrent genomen maatregelen voor de begrafenis. - Het is dan het avondmaal: in de groote koude eetzaal, rond de enorme ovale tafel waar, geen vijf jaar geleden, heel de familie om vergaderde, en, bij loop der jaren, nieuwe kleinkinderen aan verschenen, telkens als eene nieuwe, blanke vrucht. Zij, de overgrootmoeder, troonde daar met hartvolle autoriteit. Nu is ze weg, en wij zwijgen, en wij luisteren, want wij gevoelen dat zij niet geheel weg is, en zij misschien, uit ongekende diepten, en onhoorbaar haast, onzen naam gaat zeggen.

Dan gaat iemand met gedempte stem aan 't vertellen: ‘Dat zal wat geweest zijn, als ze in haar nieuwe wereld haar Polydoor zal hebben ontmoet, haar oudsten zoon, die de laatste gestorven is. En dan zal het haar Ernest zijn geweest, en zij zal gezeid hebben met teedere stem: “Djezes, Nestje!”... En haar man, de joviale, die haar begroeten zal met een kwinkslag.’

Niemand vindt de voorstelling bedenkelijk of potsierlijk. 't Is of het inderdaad zóo moet zijn gebeurd. Ik denk eraan dat zij, wel vijf en zestig jaar geleden, een heel klein dochterken verloren heeft. Nu was in het laatste jaar haar gezicht heel zwak geworden. Zal zij haar Carolientje hebben herkend?...

Ik slaap dien nacht in een klein kamerken van het oneindige familiehuis onder de ophooging van vele dekens. Ieder kwartier rammelt de beiaard van het Belfort verschrikkelijk aan mijne ooren. Alle slaap onmogelijk. En wat gaan er Duitsche benden voorbij!

Eindelijk de begrafenis. De lijkdienst in het mahonieprachtige koor van St. Baafskerk; een zeer schoonen dienst in Gregoriaanschen zang; de plechtige eenvoud

[p. 332]

van hymnen en choralen. Ik zit naast het grafmonument van een bisschop, het meesterstuk van Jerôme Duquesnoy. En die dubbel-druk: mijn geest, die heel den tijd bij de Doode is, en tevens nobel ontroerd wordt door dit oneindige kunstwerk.

In de rijtuigen dan, naar het kerkhof. Langs de Oude Markt, onder Sint Jacobskerk, in zijne door Jules de Bruycker vereeuwigde heroïsche groezeligheid. En de Sint Amandsheuvel dan, waarboven viervoudig de wind wervelt en vecht, en daar de grafkelder gaapt.

Ik heb er even nog de rustplaats bezocht van mijn vader en van mijn moeder. Het is al vijf en twintig jaar nu dat ik, twaalfjarige knaap, den rouwstoet leidde die er mijn vader bracht...

- En de laatste uren dan, weêr in het sterfhuis. De verveling die regent. Iemand die zegt: ‘Nu is ze voor goed weg, ons moederke.’ Eene andere antwoordt, na een wijle stilte: ‘In andere tijden zou alles anders zijn verloopen.’

Inderdaad, deze begrafenis is niet geweest, wat ze zou geweest zijn, anders...

Ik zit nu weêr thuis, in mijn idioot kellnerspak. - Hemel, spaar ons dagen als deze; weer van ons af de grondelooze en doove ledigte van zulke stille ellende!