Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

7 Februari.

Het is nog vroeg in den ochtend. Alle gordijnen nog toe. Het zoete, stille licht der kamer wemelt traag van schoone, roze schemerschijnen. Een reet laat op het donkere mahonie der kast een gloeiende stofklaarte dansen; maar de spiegel is onroerend blinkend en zwart als git.

Mijne witte zieke zit al recht in bed, was-bleek, maar met een zuiveren glimlach zonder pijn. Zij vraagt mij:

- ‘Veux-tu monter les stores?’

Ineens is de kamer vol vloeiende, soepele en gelijke zon.

Ik sta aan het raam. Onhoorbaar is zij opgestaan. Er ruischt een wit slaapkleed aan mijne zijde. Zij hangt, zelf verschrikt over haar waagstuk, aan mijn arm. Aldus staat zij, dezen teeder-zonnigen Zondagochtend, voor het eerst op. Zij is zwaar aan mijn arm. Maar zij is rozig en ademt zoet: ik voel het.

Wij kijken door het raam. De dreef ligt onberoerd, alle keien blank en droog, en aan weerszijden ros van mulle ijzeraarde. De boomstammen groen van mosvlakken. - En zie, daar gaat een Duitsch soldaat voorbij, een der grauwen. Hij stapt parmantig, precies een echt soldaat (hij is van den Landsturm). En over den hoeks-geplooiden linkerarm draagt hij, kazerne-toe, behoedzaam en fier, ruim dertig centimeter van zijn buikje,

[p. 315]

het versch-uitgestoomde, schitter-witte uniform van een kurassier uit Bissing's geleide.

Hij is voorbij. Mijne zieke sukkelt weer naar bed, zinkt zalig-moe in de kussens, en zegt: ‘Ik voel mij als genezen.’ - De dreef ligt weer heel eenzaam. Er gaat een schuchter klokje aan het klinken. Twee musschen vechten in de drooge aarde.

Zondagochtend...

Na Victor Rousseau, is het Erens die mij uit mijn humeur brengt, en om gelijke redenen.

Ik zie in de courant, dat Erens in Den Nieuwen Gids over Anatole France geschreven heeft en het bitterjammer vond dat deze niet meer schrijven wil als artiest, maar nu geplaatst is op een bureau om de Bulletin de l'Armée te helpen samen te stellen.

Dit laatste wist ik nog niet, en, rechtuit gezeid, ik ben er verre van, ‘dit besluit van France een van de meest bedenkelijke verschijnselen voor de kunst’ te vinden. Men moet, in ‘de stormen der wereldevenementen’ werkelijk neutraal zijn, om Anatole France zijn postje in het Bulletin de l'Armée niet te benijden. En eerst wel, omdat hij op die wijze, en als letterkundige, aan zijn land, en zelfs aan heel de Fransch-lezende wereld, zeer belangrijke diensten kan bewijzen. Wij hebben in den loop van den oorlog kunnen vaststellen, op welke treurige wijze officiëele bulletins zijn opgesteld. Ik spreek hier niet van het tendentiëuze, het meer of min leugenachtige ervan: dat is, aan eene zijde als aan de andere, onvermijdelijk en haast logisch, en voor wie eenige oefening heeft en lezen kan, is het trouwens bij vergelijking zoo heel moeilijk niet, achter de waarheid

[p. 316]

te geraken. Maar dàt is het juist: men geraakt er te gemakkelijk achter, omdat de officiëele mededeelingen doorgaans te onbeholpen, ja, te naief zijn opgesteld; de voorstelling is doorgaans van zulken aard, dat men er te licht de voorbedachte strekking van doorziet. Welk een voorrecht dan ook voor den schrijver, die niet onverschillig zijn kan aan de gebeurtenissen, die ze onmogelijk volstrekt objectief beschouwen kan, zijn vaderland te mogen dienen met de pen: het wapen dat het best den buitenstaander van eigen goed recht vermag te overtuigen. Wij krijgen de Bulletin de l'Armée niet te lezen: als dit blad het voorrecht der medewerking van een Anatole France werkelijk geniet, dan moet het heerlijk om te lezen zijn en kan het later, als van vredesluiten spraak zal zijn, een doorslag ten voordeele van Frankrijk geven; want niets bezit meer overredingskracht dan de Schoonheid.

Is Frans Erens trouwens zoo zeker dat Anatole France, door het opgeven van de eigenlijke literatuur - deze die geheel buiten den oorlog staat, die den oorlog negeert -, er blijk van geeft, dat ‘de liefde voor de kunst’ bij hem ‘vervluchtigd’, dat ‘de artistieke neigingen inderdaad ‘weggewaaid’ zouden zijn; dat hij werkelijk zijn post heeft verlaten? Er is in Frankrijk een letterkundige, Félix Fénéon heet hij, die een van de volmaaktste stylisten van dezen tijd is. Die man nu heeft zich langen tijd beziggehouden, in ‘Le Matin’ van Parijs, al de gemengde berichten, hoe ingewikkeld ook, te condenseeren in drie regels druks. Dit werden de gretig-gelezen ‘Nouvelles en trois lignes’: het pittigste, het beste Fransche proza dat geschreven werd, - en

[p. 317]

waar Fénéon, niet minder trouwens dan zijne bevoegde lezers, zeer zeker evenveel artistiek genot zal aan hebben gehad, als Zola aan de twintig deelen van de Rougon-Macquart's. En zoo laat het geen twijfel toe, dat Anatole France zich een even perfekt artiest zal toonen in de Bulletin de l'Armée, als, bijvoorbeeld in de Bergeret-reeks: toch ook tot kunst geworden actualiteit.

Dat het gebaar van France weêrgaloos is; dat men het in vroegere tijden nergens en bij niemand terugvindt? Maar in welke tijden vindt men ook een oorlog terug als de tegenwoordige? Meer nog: in welke tijden had de oorlog zulken onmiddellijken weêrslag op de gemoederen, door de vlugheid en de menigvuldigheid der mededeelingen? Zelfs met 1870 gaat een vergelijking niet op, hetgeen uitlegt hoe een Liebermann, die zich thans met verwoedheid aan de gebeurtenissen interesseert, al is hij intusschen een grijsaard geworden, in '70 tegenover den oorlog vrij koel bleef.

Frans Erens ziet, van uit zijn neutraal standpunt, niet in, dat het een vaderlander, in den oorlog betrokken, onder de gegeven omstandigheden volstrekt onmogelijk is geworden rustig te gaan zitten pennen aan een fijnbedacht geschiedenisje. Hij moest nochtans weten dat een schrijver, hij wille het of niet, steeds zijn tijd ondergaat, en dat zelfs hij, die zijn tijd in zijn werk negeert, daardoor alleen reeds den invloed bewijst, dien de tijd op hem heeft. France schrijft geen romannetjes meer; de reusachtige gebeurtenissen, de geweldige levensomwerping, die de wereld doorlijdt, hebben hem walg ingeboezemd voor de laffe verhaaltjes, die hij in een te gemakkelijken vrede verzon en verzorgde. Hoe goed begrijp ik hem!

[p. 318]

Is dit nu een literairen zelfmoord te noemen? France mocht het aldus hebben bedoeld: hij zou niet in staat zijn hem te plegen, eenvoudig omdat de geest onsterflijk is, en het talent van France toevallig ook. Hij wijdt geest en talent aan de Bulletin de l'Armée: gelukkige Bulletin de l'Armée! En hoe zou ik het verkiezen, mijn zwakke middelen voor zulke vaderlandsche taak aan te mogen wenden, dan aan dit passieve, dit negatieve dagboek vol angstige verveling...