Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

8 November.

In den mist. Wij zitten in den mist als in een bad van melk. Want er is natte, vette wittigheid om ons, die ons dwingt de handen in de zakken te steken en die ons aangezicht aanslaat met kilte, waarna het zoelte uitwasemt. Mist scheidt de menschen van elkander, vereenzaamt. Wij zijn allen gescheiden door traag-bewegende watten

[p. 196]

gordijnen. Wij zijn vreemd aan elkander geworden. 't Gevoel van klamme koude maakt ons nog meer eigenzinnig. Beklemming van natte omslagen, als bij Kneipp-behandeling. En daarbij de herinnering aan een eveningsnacht, in het najaar, aan zee: het heftige klotsen der wateren, dat, al stond ik er mijlen van, mijn regenjas als het ware telkens aansloeg. Heel in de verte, een angstige misthoorn, de gil als van een toegeknepen keel. Ik-zelf vol kommer, met een wrangen angst, die haast eene geneugte was. Bange toestand tusschen 't onheilspellende, en het onzekere, dat misschien heil inhoudt.

Ik tracht zoo getrouw mogelijk weêr te geven wat ik werkelijk gevoel, al is er nu ook niets stelligs, dat zoo'n gevoel wettigt. Tenzij wat mist. Een gevoel trouwens wint allicht in heftigheid, waar men het minder verklaren kan: alle wettiging spreekt tot de rede, en doodt dus het gevoel. Daar is het overigens niet om te doen. Wij hebben, bij gebrek aan georganiseerde denkbeelden, gewaarwordingen, die onzen indruk van ontreddering kunnen billijken.

Daar hebben wij, bijvoorbeeld, de Midden-Europeesche tijd, vandaag ingevoerd, en waar ik gisteren om gelachen heb. Ik heb in mijn leven wel meer wijzigingen meêgemaakt in het Uur, waar wij dan moesten aan gelooven. Toen ik een kleine jongen was, gehoorzaamden wij, Belgen, aan den middagkring van Parijs. Maar de vreedzame overwinning, die Engelsche sport in België zou behalen, bracht er ons vermoedelijk toe, onze uurwerken op Greenwich te regelen, hetgeen mij op mijn zeventiende jaar ineens zeventien minuten jonger kwam te maken; iets waar ik niet aan geloofde, daar ik

[p. 197]

toen in een desolaat scepticisme ploeterde, waar zelfs de mooiste meisjes mij te dien tijde niet uit redden konden. Zaterdag nog bracht minister van den Peereboom, de vernuftige archaeoloog van Anderlecht, wien wij ook het ‘Niet bestellen op Zondag’ danken, ons aan het verstand, dat de dag niet uit tweemaal twaalf, maar uit éenmaal vier-en-twintig uren bestaat. En zoo is het mij dikwijls gebeurd, 's avonds een-en-twintig uit te gaan, om 's nachts - ik schaam mij wel een beetje - te nul-vijf-en-veertig thuis te komen.

Aan dat onverbiddelijke, dat onmeedoogend-stipte, dat Tijd heet - Kronos at eenvoudig zijne kinderen op zoodra zij met ongehoorzaamheid dreigden - durven nu ook de Duitschers te tornen: zij komen mijn uurwerk zes-en-vijftig minuten vóórsteken. Op het oogenblik, dat zij het deden, heb ik mij cynisch onverschillig gevoeld. Hedenochtend, in de eerste uren dat wij onder Duitschen tijd leven, wordt dat anders.

Want er is de mist. Er is dat ik mij ongezellig gevoel. En er is, als ik op straat kom, en ik op een vertrouwden straathoek naar het pneumatische horloge kijk, dat ik eene ‘impression fausse’ gewaarword, gelijk Verlaine zou hebben gezegd.

Ik ben op gewonen tijd opgestaan, heb mij behoedzaam geschoren en zorgvuldig aangekleed, en zonder verderen argwaan ontbeten. En het is slechts toen ik aan dien straathoek kwam, dat ik 't onaangenaam gevoel heb gehad, mij bij dit alles te hebben vergist. Had ik dit trouwens alles in werkelijkheid gedaan? Er was iets als twijfel in mij...

Ik ben naar stad gegaan. Dan ben ik om half-een

[p. 198]

op de tram gestapt, om naar huis te gaan eten. Wij rijden weer zoo'n uurwerk voorbij, en daar zie ik op: half-twee. Ik heb de onmiddellijke impressie, dat ik een uur te laat thuis zal komen, en die impressie is niet weg te redeneeren. En als ik thuis ben: de verwondering, dat niemand zich verwondert om mijn lang wegblijven... Ik verzeker u, dat deze gewaarwordingen echt zijn. Het moet u als mij voorgekomen zijn, buitenslands te reizen, en dan te meenen, dat men daar heel correct optreedt, terwijl men glad verkeerd doet tegen alle gewoonten van dat land in. De menschen zijn heel beleefd tegenover u, en doen alsof zij het niet merken. Maar het vermeerdert uwe verlegenheid. Die verlegenheid heb ik vanmiddag gevoeld, toen ik, naar mijne schatting, een uur te laat kwam voor het déjeuner,... en mijne huisgenooten het niet wilden merken...

Iets anders dat mij, naast den mist, naast de wijziging in het uur, kregel maakt, en tevens vies. Ditmaal geen valsche gewaarwording, eene gewaarwording, die niet binnen of buiten u zou zijn voorbereid, zooals de meeste gewaarwordingen zijn. Want feitelijk bereiden wij haast alles in ons voor, en als wij er dan de uitwerking van merken, dan is de verwondering bijna nooit te scheiden van eene voldoening... of van eene teleurstelling van gelijke psychische waarde.

Ditmaal wisten wij, bevroedden wij, dat het onvermijdelijk was. Er was de oorlog: daar zouden vliegen komen, dikke vliegen. Al is het nu haast winter: de vliegen zouden ons met logge zatheid en onverzadelijke halsstarrigheid bezoeken.

Ik zag ze, voor 't eerst, te Elewijt, in het Steen van

[p. 199]

Rubens. Zij hadden op het slagveld geaasd. Nu zaten zij op de binnenmuren vast, blinkend-vet, met weêrglanzen als van stalen kurassen, zóo dicht bij elkander, dat zij waren als de alveolen van een waskoek in een bijenkorf, maar zwart, git-glinsterend zwart. Het was of zij een geur uitwasemden, een geur van solfer en azijn; maar droog, als verpulverd. Zij zaten in dikke lagen; wij roerden ze aan met onzen gaanstok, maar zij roerden nauwelijks, en wegvliegen deden zij niet. Het was, in het kleine, als een leger van schildpadden.

In mijn huis is een kelder, waar wij haast nooit ingaan: men bergt er wat men niet gebruiken kan. Daar liggen dan ook een paar stapels tijdschriften. Nu kwam mij gisteren iets te binnen. Ik moest het in een tijdschrift gelezen hebben. Dat tijdschrift zou ik vermoedelijk in dien kelder vinden. Ik ging zoeken met een bougie: boven de vlam hoorde ik weldra het lijk van honderd vliegen roosteren.

De kelder zat vol: millioenen vliegen. Mijne documentaire nieuwsgierigheid scheen ze trouwens gewekt te hebben: een uur nadien waren het kolkende zwermen door heel het huis. Vannacht was er eene, die telkens op mijn neus kwam zitten, en mij belet heeft te slapen. Vanochtend waren ze echter weêr verdwenen. Ik ben niet gaan zien of ze weer in hun kelder zitten. Ik heb lust mij af te gaan schrobben met een harden handdoek, telkens als ik eraan denk.