Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

28 October.

Wij hebben van 1 Augustus tot half September geleefd met eene buitengewone heftigheid. Onze zenuwen zijn, die twee maanden lang, gespannen gebleven in eene mate, die ons buiten alle gewoonten, tot in eten en drinken toe, geslagen had, en die zich in alle ontucht uitte. De eerste dagen en tot eene week na den intocht der Duitschers, maakte Brussel eene crisis van baldadigheid en zinnelijkheid door, werd het aangezweept door eene vlaag van hysterie, zooals het nooit beleefde; zooals het, hoop ik, nooit meer lijden zal.

Daarop volgde verdooving. Eene lijdelijkheid kwam over ons, die soms onverschilligheid geleek. Onze zenuwen waren moe, en het was soms of ze in ons gebroken lagen. De val van Antwerpen liet ze zoo goed als onaangeroerd. Geen trilling. Niet meer althans dan het verloop der trillingsgolven door eene ontspannen snaar. En twee dagen later, weêr de gewone doening, buiten alle gevoel haast dat het oorlog was, - de oorlog waar men niets van zag dan de Duitsche soldaten, waar wij ons allang aan hadden gewend...

In de eerste periode: een optimisme, dat sommigen kregelig maakte. Wij moesten aldoor wijken, zij het dan ook onder verwoed verweer. Maar het geestelijk verzet wilde van geen nederlaag weten. Het was niet waar dat wij verslagen werden. En de meesten hielden, week aan

[p. 177]

week, vol: volgenden Zondag is de Belgische regeering weêr in Brussel.

Toen wij het ijdele inzagen van zulke zekerheid, neen: toen onze tot scheurens-, tot schreiens toe gespannen zenuwen, ineens verlamd, alle hoop gingen verbieden, of althans trager tot leven en minder sterk tot leven bracht, toen kenden wij nog geen twijfel weliswaar, maar ons betrouwen was van weemoed overwaasd.

Nu is het anders. Wij leven thans in eene absurde atmosfeer van ongeloof. Men was tot vóór enkele dagen van oordeel, dat de Duitsche berichten overdreven in het goede. Het gaat nu wel lijken of men ze leugenachtig wil vinden in anderen zin: de toestand zou minder goed zijn dan zij aankondigen; wij zouden er veel slechter voorstaan dan de Duitschers zelf melden; op het oogenblik, dat ieder, die genoeg studie heeft gemaakt van de onderscheidene officieele mededeelingen om er het gehalte aan waarheid van te schatten, den toestand minder ongunstig gaat oordeelen, moeten wij ondervinden, dat de geestelijke depressie het oordeelsvermogen den negatieven kant uitstuurt. De verbondenen bieden sedert meer dan tien dagen het hoofd aan de tegenstanders, op een betrekkelijk-klein en -eenvoudig oorlogsgebied, - en Brussel is meer dan ooit neêrslachtig-pessimistisch.

Misschien helpt het weêr ertoe. Het weêr mot-regent. Het is de tijd dat wij in andere omstandigheden de warme gezelligheid van binnenshuis genieten. Maar wij leven, allen, onder eene gedruktheid, waar wij aan elkander niets van mededeelen, maar die ons daardoor juist bij ieder te duidelijker is. Mijne schoonmoeder komt

[p. 178]

binnen met moeilijk verkregen beschuit (het brood is niet meer te slikken); mijn vrouw vertelt van dutsekens van kinderen; ik-zelf heb alle afleiding gezocht: ik heb mij aan allerlei arbeid gezet, aan de meest-inspannende studie. Wij hebben nu beschuit voor morgen; er is melk en phosphatine voor de zuigelingen; ik heb een tooneel vertaald uit ‘Phêdre’, van Racine. Maar wij zijn, wij die weten dat wij toch weêr eenigszins hopen mogen, wij zijn onder den pessimistischen indruk, die over Brussel hangt in den gepakten mist waar de regen uit leekt.

Weliswaar hebben wij voldoende vertroosting. In een pak nummers van de Nieuwe Rotterdamsche Courant, die ik, dankbaar, uit Holland ontvangen mocht, lees ik een lang relaas over het beleg van Antwerpen. Het is niet onderteekend. Maar de stijl trekt mijne aandacht: eenigszins onbeholpen, als van iemand die niet gewoon is Nederlandsch te schrijven, maar vol gemoedsfijnheid. De aard van die gemoedsfijnheid treft mij; ik erken ze, of meen het althans. Op een gegeven oogenblik echter, de volkomen zekerheid: de schrijver geeft het laatste adres aan, waar hij brieven uit Brussel ontving. Aan dat adres schreef ik hem voor het laatst, nadat hij mij uit Zwijndrecht had gemeld op een prentkaart: ‘In de danszaal van den Alcazar, breed zoals ge op de kaart zien kunt en even lang, slapen er op stroo 48 man. Ik was eronder. Maar gisteren, gegord, mijn knapzak aan, mijn vuurroer ter hand en de bedelnap, schelde ik aan iedere deur en, waar geen schel hing, klopte ik vernuftig. Wanneer ik zoo op 5 of 6 plaatsen om slaping had gevraagd, vond ik een kamer voor mij alleen, met

[p. 179]

bed gespreid, waschkom en water, en kon mij voorgoed neerzetten. Deze nacht verdienstelijk geslapen. Men maakt zich hier op het beleg gereed. Het schijnt hier reeds onoverkomelijk te zijn. Zoolang de post nog gaat maak ik er gebruik van, - comme des excuses... Lust de reis tot Zwijndrecht u geenszins?...’ Waarop het adres, waar ik het over had.

De stempel van de post gaf als dag der verzending 14 Augustus aan. Sedert dien hadden wij van onzen vriend niets meer gehoord. Nu ontmoetten wij hem ineens in journalisten-gedaante, en tot onze innige vreugd...

Jammer maar, dat ik sedert 1 Augustus geen nieuws heb van mijn broer, den artillerist. Wat mag van hem zijn geworden?...

Maar van een anderen broer, den schilder, heb ik wèl nieuws, en weêr door de Nieuwe Rotterdamsche Courant. Hij is, met zijne en mijne oudste en getrouwste vrienden, in Londen. Ik denk aan zijne vier kinderen, die ik in lang niet zal terugzien, wellicht...