Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

14 October.

Toen ik vanochtend opstond en door het venster keek, zag ik voor het eerst dat de wilde wingerd, die het achterhuis van mijne buurvrouw bekleedt, rood geworden is. Het lichte bruin van stam en takken kromde sierlijk en in symmetrische gebogenheid om de deur en de ramen, tusschen de dunner gewordene deken der bladeren, die, van dicht en blinkend groen, diaphaan en rozig waren geworden, ineens, rond de gezwollen hardheid van hare ribben, gelijk de handen met gesperde vingeren van eene uit de ziekte ontwakende vrouw. Zoo kende ik, hedenochtend, van bij het opstaan uit den slaap, dat wij het najaar voor goed zijn ingetreden...

Ik heb mij met ongewone zorg geschoren en aangekleed. Het is of er iets plechtigs moest gebeuren, waar ik bij aanwezig zou zijn. Geene deftige begrafenis-stemming: iets teeders eerder, gemaakt van onrustigen maar gelaten weemoed...

De ochtendwandeling, die ik een nare verplichting ga vinden in hare doellooze onvruchtbaarheid. Maar ik ontmoet een vriend, een jong architect, een echt bohême, die een echt bouwmeester is. Hij is stil vandaag, zonder zijn gewonen geestdrift. ‘Kom meê naar het Park,’ zegt hij.

Het Park, niet toegankelijk nog, ligt in zijne groote, vierkante verlatenheid. Het is als de ordelijke warande van een zeventiend'eeuwsch nonnenklooster, waar men

[p. 139]

de buitenmuren van gesloopt zou hebben, en vervangen door hekwerk. De gesneden lindekens, langs de nog zuiver-groene grasperken, toonen de slappe teederheid van hun zijdig-gele bladeren. Daarachter aan wemelt het van het rooder-gele, het vlinder-rijzende loover der beuken, die hoog rijzen in het dof-glanzende Octoberlicht. En slechts enkele eschdoorns zijn groener nog dan het verzorgde gras.

Aan de hekkens hangen nu vanen van het Roode Kruis. In de lanen, tusschen de fijne en onbeweeglijke nevelen die de zilver-grijze en diep-bronzen stammen omweven, ontallige, felgekleurde wagentjes, van allerlei aard, opgeëischt bij bakkers, in confectiehuizen, bij groote handelaars. Door den blinkenden firmanaam heen is eveneens het roode kruis geschilderd. En het is daar levendig van soldatengeloop.

Aan de andere zijde van het vierkant, door de warande geteekend, is het echter rustig, weemoedig rustig. Daar staan lage banken. Op de banken zitten Duitsche soldaten, sommigen nog in de witte gasthuis-kleêren, het hoofd omwonden, hun arm in een draagband, het been in dichte zwachtels. Er zijn er die krukken naast zich liggen hebben.

Zij lezen, zij rooken, of praten onder elkander. De lucht is bijzonder zacht, luwt frisch over ons aangezicht met een geur van afgesneden chrysanten. - Mijn vriend, die geen groote literaire ontwikkeling heeft, zegt: ‘Is het niet als het décor voor het vijfde bedrijf van Cyrano de Bergerac?’ Zijne opmerking ontstemt mij; hij ziet het, en vervolgt: ‘ik wil niet zeggen dat het theatraal zou zijn. Ik heb u alleen naar hier meê-

[p. 140]

genomen om u te toonen, dat het schoon is. In den herfst is een als deze aangelegde tuin altijd schoon. Maar de stoffeering doet er veel toe. Er moet de passende stoffeering zijn, en die gekwetste soldaten doen het voortreffelijk. Sedert vanochtend vroeg kwelt mij eene gedachte. Daarom, vanwege die gedachte, heb ik u gevraagd, langs hier mee te komen. Ik zal mij beter hier dan tusschen de huizen kunnen uitdrukken. Ik heb mij afgevraagd: wat zal van het Belgische landschap geworden, nu het op zoovele plaatsen van stoffeering aan menschen en vooral aan woningen beroofd is? Ik weet: er zijn pogingen genoeg gedaan om het moderne dorp, om de meer of minder groote stad der toekomst op te roepen. En die heb ik, op tentoonstellingen, vaak bewonderd. God beware mij: ik heb daar aan meêgeholpen. Maar... de stemming, als bij dezen herfstdag, in dit stervend park, met de zieke soldaten? - Ik geloof dat wij, architecten, het voor de nakomelingen zwaar te verantwoorden krijgen!’

De arme jongen, een waarachtig artiest, is eerder mistroostig. Ik voel met hem, dat wij nu meer aan morgen moeten gaan denken, dan aan het brutaalvernietigend verleden. En tevens, dat er normen der pitoreske schoonheid zijn, die iets meer mogen heeten dan gewoonte-der-oogen. Alle reconstructie is een aesthetische vergissing, vermits alle gebouw, zelfs het schamelste, de weerspiegeling is van een tijdsgeest, en men geen geest uit zijn rust oproept zonder dat hij zich wreekt. Hoe zullen wij morgen rondom de kerk van Grimberghen gaan bouwen, zonder dat de kerk van Grimberghen onze bouwsels vervloekt? Wat kan het

[p. 141]

Leuvensche stadhuis nog zijn zonder de tegenoverstaande Sinte Pieterskerk en hare naakte forschheid; zonder zelfs de heterocliete leelijkheid van de huizen der Groote Plaats, die de tijd er als het passende, het door het levenzelf geboetseerde kader om geplaatst had?... - Nu zal men er natuurlijk andere gebouwen metselen, met betere inrichting. Gelijk men hygiënische model-dorpen gaat optrekken. Maar het Leuvensche stadhuis zal voorgoed geïsoleerd staan, vermits de geestelijke keten, die het uit een ver verleden met onze triestige twintigste eeuw verbond, voorgoed gebroken is... En ik vraag mij af of wij niet goed zouden doen, het nu ook maar te sloopen...

Ik keer terug naar huis. Lees de, weêr zeer bondige, allesbehalve triumphantelijke aankondiging, dat ook Gent nu is ingenomen. Een ooggetuige had mij gisteren verzekerd, dat duizenden en duizenden Franschen en Engelschen zich daar bevonden, en door de bevolking als bevrijders ontvangen waren geworden. Dus weêr maar dezelfde taktiek: de vijand zonder slag of stoot binnen laten rukken. - Ik beken dat ik bekommerd ben. Maar stel eene lijdelijkheid vast, een gebrek aan geestelijk verzet, dat wijst op afslijting van den indrukbodem. En ik gevoel een diep leed: ik ga psychisch onmachtig staan tegenover de algeheele overrompeling van mijn land...