Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

[p. 122]

8 October.

De zon is in den hemel als de glimlach van eene zieke jonge vrouw. Het weêr is lijdelijk zacht. In de lucht trilt niets van den oorlog.

Maar weder ben ik bleek en moede van een slapeloozen nacht. Het kanon zwijgt voor het oogenblik: den geheelen nacht heeft het mij wakker gehouden. De nacht vóor den dertienden dag, dat wij het geschut snorren, spatten, schuifelen, sissen, donderen, bonzen, ploffen hooren; de vier soorten geschut: dat der infanterie, dat der mitrailleuses, dat der veldartillerie, en dat uit de forten, waarop, in zelfden toon, maar met een lompheid die deuken in den aardbodem stompt, antwoordt het zware geschut der Oostenrijkers, waar men, zoo het heet, eene basis van gewapend beton moet onder metselen, wil men het gebruiken kunnen.

De dertiende dag der beschieting van Antwerpen. Want die beschieting is voor ons eene nieuwe, misschien de eindphasis, en zeker de belangrijkste in de geschiedenis van dezen oorlog, en wij tellen dan ook voortaan de dagen te beginnen van 26 September, toen de aanval begon. Wanneer zal daar een einde aan komen? - Niettegenstaande geruchten, die wij weten op goeden grond te berusten en de bemoediging der bladen uit Gent, die ons meer vertrouwen inboezemen sedert zij voorzichtiger geworden zijn, leven wij, met nu en dan eene opflakkering, een leven van lijdzaamheid, dat wel enger en enger schijnt te willen worden, en ook meer en meer bekrompen. De rijke lui richten zich in als burgerlui, de burgerlui als voorzichtige winkeliertjes. Aan de werkelijke armen is de dagelijksche soep verzekerd, en dat is maar heel

[p. 123]

gelukkig: het houdt het oproer tegen. Maar voor de andere maatschappelijke lagen is de toekomst in meerdere of mindere mate gelijk een hooge, hooge muur zonder vensters...

De dertiende dag. - Ik ben nog niet uitgeweest en weet dus niet hoeveel forten rondom Antwerpen vandaag weer als ingenomen worden aangekondigd. Ik verberg u trouwens mijne sceptische, zij het dan ook weemoedige ongeloovigheid niet. Ik zoek onder mijne boeken, wat met mijne stemming het best overeenkomt, (neemt mij in dit oogenblik zulk een egoïsme niet kwalijk, dat waarlijk een ondergrond heeft van droef en hartstochtelijk medelijden). En ik val op de ‘Dernières Pensées’ van Henri Poincaré.

Van de Wetenschap van Henri Poincaré heb ik al heel weinig verstand, en zelfs heelemaal geen verstand, want waar ik meen te begrijpen, verkeer ik allicht in een zoeten waan. Maar zijne Wijsheid is mij zeer lief, al laat zij mij niet geheel bevredigd. - Gisteren zat ik in de tram met twee meisjes, twee zusters, die van school kwamen. Zij scheelden heel weinig in leeftijd, en naar wezenstrekken als in de lichaamsverhoudingen waren zij van verrassende gelijkenis. Maar de eene was mij zoo goed als onverschillig, en de andere vond ik innig-mooi. Zoo verhouden zich, voor mij, bij Henri Poincaré Wetenschap en Wijsheid: een leeken-indruk zonder de minste waarde, dien ik u niet opdring, maar voor eigen gemak en in overeenstemming met eene geestelijke behoefte voor eene waarheid hou.

Nu herlas ik, voor de zooveelste maal, in Henri Poincaré:

[p. 124]

‘Toute morale dogmatique, toute morale démonstrative est vouée d'avance à un échec certain; elle est comme une machine où il n'y aurait que des transmissions de mouvement et pas d'énergie motrice. Le moteur moral, celui qui peut mettre en branle tout l'appareil des bielles et des engrenages, ce ne peut être qu'un sentiment. On ne peut pas nous démontrer que nous devons avoir pitié des malheureux, mais qu'on nous mette en présence de misères imméritées, spectacle qui n'est, hélas! que trop fréquent, et nous nous sentirons soulevés par un sentiment de révolte; je ne sais quelle énergie se lèvera en nous, qui n'écoutera aucun raisonnement et qui nous entraînera irrésistiblement et comme malgré nous...’

‘Quand on nous demande de justifier par des raisonnements notre amour pour la patrie, nous pouvons être très embarrassés; mais que nous nous représentions par la pensée nos armées vaincues, la France envahie, tout notre coeur se soulèvera, les larmes nous monteront aux yeux et nous n'écouterons plus rien. Et si certaines gens accumulent aujourd'hui tant de sophismes, c'est sans doute qu'ils n'ont pas assez d'imagination; ils ne peuvent se représenter tous ces maux, et si le malheur ou quelque punition du ciel voulaient qu'ils les vissent de leurs yeux, leur âme se révolterait comme la nôtre.’

Ik beschuldig mij onder dezen te zijn geweest, ‘qui n'ont pas eu assez d'imagination’. Mijne jeugd heb ik doorgebracht onder het soort opstandelingen - ignem spirantes! - die nog alleen van liefde konden leven. Zij hebben mij geleerd, uit mijn leelijk hart te bannen al wat geen liefde was. Ik heb mijn best gedaan, en mag

[p. 125]

zonder zelfingenomenheid zeggen, dat ik het in elk geval zóover heb gebracht, alleen nog dezen te haten, die niet beminnen willen. Het is eene der redenen, waarom Henri Poincaré mij lief is, dat deze man der wetenschap, als moralist, geen wetenschappelijke moralist is; dat hij, op wetenschappelijke gronden, de wetenschap buiten de zede sluit; dat hij de zede niet begrijpen kan buiten de Liefde.

En ik ben verder een Vlaming. Ik ben grootgeworden in een land, waar twee rassen om hunne rechten twistten - tot vóór twee maand. Soms met eene hevigheid, die ons thans, in de sedert dien doorgemaakte gebeurtenissen, ontstelt. In dat land daarentegen genoten wij, Vlamingen, het voorrecht, de beschavingskuip van Europa te zijn: Latijnsche en Germaansche kultuur vloeien er samen, woelen er samen, worden er in ééne wieling opgenomen, die ze soms tot harmonische eenheid bracht, die ons liet hopen op eene Vlaamsche kultuur, bevestigd door eene Vlaamsche universiteit, waar de beide geestelijke stroomingen, versmolten tot een klaren toestand welke eene nieuwe gedegenheid werd, gelijke waarde in hebben konden.

De geest echter, waarin wij ons-zelf tot sterke en bittere mannen hadden gevormd - eene tucht, die niet zonder religieuze schoonheid was, al moesten naderhand enkelen betreuren dat zuivere godsdienst eruit gesloten bleef -, en die ons de oorlogsgedachte in alle werkelijkheid onbegrijpelijk maakte; de verdeeldheid in den lande, die vaak ontaardde in pijnlijke persoonlijkheden; de prachtige waan eindelijk dat wij de smeltkroes konden worden van eene Europeesche beschaving: zij leidden ons af - en wij waren er fier over - van een patriotisme,

[p. 126]

dat ons nog juist goed genoeg voorkwam voor handelsreizigers. Onze politici hadden voor een goed deel intusschen vertrouwen in de traktaten; velen eronder waren besliste antimilitaristen. De kerk eenerzijds; de sociaal-democratie anderdeels; en zelfs het pacifisme - een kind nog in de luren, wij wisten het, maar dat machtige peters had -, zij lieten ons toe te sluimeren in een dommel, dien niet dan kleinzielige twisten wakker schudden kwamen...

‘Mais que nous nous représentions par la pensée nos armées vaincues, la France envahie, tout notre coeur se soulèvera...’

Ons hart heeft inderdaad gebonsd in onze borst; de tranen hebben onze blikken verduisterd en heller gemaakt. ‘Et nous n'écoutons plus rien.’ Wij hebben leeren inzien dat wij Belgen zijn. Misschien om redenen, die op platte en louter-stoffelijke gronden berusten. Maar die gedrenkt zijn met heet bloed...

Gehoorzamen wij hierin aan een barbaarsch gevoel? Ik weet het niet, en wil het niet weten, al doet dat nieuwe gevoel in mij zooveel beschaafde gevoelens en redenaties te niet. Henri Poincaré heeft 1870 gekend. Wij kennen 1914. Ik gevoel mij zeer beslist en onvoorwaardelijk een Belg. - Althans tot na het sluiten van den vrede. Want ik ben een zwak mensch. Maar die een nieuwen en smartelijken rijkdom bezit.