Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

4 October.

Het is vandaag twee maand, dat de oorlog is uitgebroken. Toen ik, twee maand geleden, naar de N.R. Ct. seinen moest, dat ons de oorlog was verklaard, beefde onder het schrijven mijne hand verschrikkelijk. De eerste dagen hebben wij eene opwinding gekend, die in de voorspiegeling van Belgische overwinningen, zoo goed als in de panische vrees van Duitschen vooruitgang even gespannen stond. Wij hebben den onvergetelijken intocht beleefd: acht dagen dat de Brusselsche bodem gedreund heeft als gebarsten brons onder de Duitsche schoenen. Wij hebben het bonzen van ons hart leeren regelen op het doffe blaffen van verre en ook dichte kanonnen. Wij hebben de mitrailleuses als het ware voelen bijten in ons eigen vleesch. En wij zijn kalm gebleven.

Wij zijn kalm gebleven, eerst onder de ijzeren vuist van den schrik, weldra onder de slappe deken van de gewoonte, soms bij de geruststelling van eene geboden hoop op eene zoo goed als zekere bevrijding. Mistroostig-

[p. 114]

heid heeft het volk misschien geen oogenblik nog gekend. De Brusselaar is nu eenmaal een gaper, en bang voor het gevaar heeft hij zich nooit getoond. De Duitschers zijn trouwens tot hiertoe in Brussel korrekt geweest; nog slechts weinigen van ons hebben onder ruwheid of strengheid geleden. Behalve de eerste der Brusselaars, en de meest-bewonderenswaardige: burgemeester Max. Om redenen, die men ons nog steeds niet heeft geopenbaard.

Wel bracht de verloopen week eene ernstige afwisseling: het is vandaag de negende dag dat, zonder op te houden, de forten om Antwerpen worden beschoten. De Duitschers, bedreigd in Frankrijk, worden gedwongen misschien zich langs de Samber naar België te moeten oprollen, willen zij hunne retraite kunnen dekken. Daarom moeten zij Antwerpen hebben. Rond Antwerpen nu vechten zij sedert negen dagen, en de Belgen, die het nationale schuiloord verdedigen, spannen ongetwijfeld al hunne krachten in om de inneming te beletten.

Het heeft eene week van groote spanning gegeven: de geweldigste die wij in die twee maanden hebben gekend, want ditmaal eene overdachte. De toestanden staan thans voor sommigen klaar afgeteekend: men beseft wat weêrstand of nederlaag beteekent.

Maar van lieverlede is op de emotie eene zekere verdooving gevolgd. Onze zenuwen zijn thans moe. Heel zuiver is ons oordeelvermogen nog niet geworden. Onze gewaarwordingen zijn echter stomper. Wij lijden minder, zonder dat wij durven gelooven aan de afleidingen van onze rede.

Het volk, het eigenlijke volk, dat niet redeneert, dat

[p. 115]

onmiddellijk op zijne indrukken reageert of die indrukken wegpraat en met kwinkslagen afslaat, het volk kent, het spreekt vanzelf, zulke stemmingen niet. Brussel is eene der geestigste steden van de wereld. Men spot er, waar men elders huilen zou. En toch heeft men er de Duitsche invasie ontvangen op den zeer specialen humor, dien men niet geheel vatten kan als men zelf geen Brusselaar is, en die soms wat al te gekruid is om door iedereen gesmaakt te worden. Verarmd tot bedelens toe - de tallooze venters verkoopen van alles op straat - hebben onze ‘ketjes’ niets van hun goede luim verloren. Zoo heeft de oorlog hun zin voor beeldspraak als het ware nog verscherpt. Het grove, diepe gebrom van de monsterkanonnen noemen zij ‘kerkmuziek’. Op den ‘Wacht am Rhein’ hebben zij varianten gevonden, die ik u niet kan overschrijven zonder u in uwe kieschheid te kwetsen. Zij hebben ergens eene kaart van België uitgeplakt, waarover twee strooken papier en waaronder de melding: ‘Fermé pour cause d'agrandissement.’ Op den Kaiser hebben zij spotprentjes gemaakt, die eerder geestig dan eerbiedig zijn, en waar de Kaiser zelf vermoedelijk om lachen zou. Eene andere teekening vertoont Poincaré, koning George, den Kaiser en koning Albert, gezeten rondom de whisttafel. ‘Ik vraag,’ zegt Poincaré, ‘ik ga meê’, verklaart de koning van Engeland; ‘misère,’ roept de Kaiser uit; ‘solo slim’, triumpheert onze vorst... Gij moet u zulke grapjes voorstellen onder begeleiding van het kanon; dan ziet gij er misschien het heldhaftige van in.

De Duitschers intusschen richten zich in voor den winter. Al de ministeries zijn goed voorzien van kolen:

[p. 116]

de Duitsche ambtenaren zullen van kou niet sterven. Dat zij er aan denken, zich bestendig in Brussel te vestigen, wordt bewezen door het feit, dat zij nu het ministerie van financiën in hun bezit hebben genomen. Zij zullen de belastingen innen: gij weet dat wij er juist allerlei nieuwe hadden gekregen. Het schijnt wel het eenige ministerie te zijn, behalve dat der spoorwegen, waar nog Belgische ambtenaren aan het werk zijn. Wel hebben ook daar al de mindere bedienden geweigerd den arbeid te hervatten. De hoogere heeren hebben er echter in toegestemd, zegt men, voor de Duitschers te werken. Men heeft van hen de onderteekening geëischt van eene belofte - geen eed - waarin zij stipt naleven van hunne verplichtingen toezeggen.

Zij die zich vleien met de hoop, Brussel weldra van Duitschers ledig te zien, zouden zich dus wel vergissen. En nochtans is die oorlog in België, die zooveel tijd en zooveel mannen kost, blijkbaar niet geheel naar den zin van onze overheerschers. Tot tweemaal toe liepen geruchten, als zou de vrede worden geteekend. Men plakte diplomatieke documenten uit, waaruit bleek dat de vrede ons na de inneming van Luik was aangeboden geworden. Het telegram van Keizer Wilhelm aan president Wilson was, wat België betreft, niet dubbelzinnig. Bij elke gelegenheid doen de Duitschers in hunne afkondigingen uitschijnen, dat zij aan den oorlog in ons land geen schuld zouden hebben. En nu kondigt vandaag een Brusselsch gelegenheidsblaadje, ‘L'Echo de Bruxelles’, dat natuurlijk onder Duitsche censuur staat, en waarvan men zegt, op gronden, die ik niet ken, dat het door Duitschers wordt opgesteld, volgenden

[p. 117]

karakteristieken brief af, die ons hier al heel weinig Belgisch voorkomt:

Monsieur le Rédacteur,

Je lis en tête de votre journal la devise ‘Pour le bien-être général’ et je me permets d'indiquer celui-ci par le seul mot qui me semble le résumer pour le moment: P-a-i-x.

Quand j'ai appris que notre état-major a fait évacuer les villages environnants de Malines pour abattre toutes les maisons qui sont dans la ligne de tir, je me suis dit: mais ces démolitions qu'on fait au nom de la stratégie d'un côté, celles qu'on fait pour le même motif ou par mesure de répression d'un autre côté, cela s'appelle toujours pour moi ‘destruction-appauvrissement’.

Et alors je me suis demandé s'il ne serait pas temps de cesser cette manie de la résistance à outrance qui finira par faire de notre beau pays un véritable désert et accablera les générations futures de charges épouvantables.

J'ai ici sous la main une apostrophe de l'écrivain français Romain Rolland à l'écrivain Gerhardt Hauptmann où il est dit: ‘Réservez ces violences à nous, Français, vos vrais ennemis’.

Et en effet n'avons nous pas assez souffert pour une cause qui au fond n'est pas la nôtre? La France, l'Angleterre, la Russie, le Japon ne pouvaient-ils dire enfin à la Belgique ou plutôt à la ville d'Anvers qui concentre en ce moment les forces vives de la patrie:

‘Assez lutté avec vos faibles forces. Concluez une paix honorable avec le colosse contre lequel dorénavant nous allons opposer nous seuls nos forces considérables’.

[p. 118]

Ou quel homme courageux des partis politiques, qui ont le pacifisme dans leur programme, osera s'adresser au nom de Bruxelles à la ville soeur pour mettre fin aux désastres présents et éviter ceux qui la menacent encore?

Qui veut, dans la haute société, dans les cercles dirigeants, quoi, dans la classe ouvrière, se couvrir de gloire en se chargeant de cette mission hautement humaine?

J'espère que ma voix sera entendue et que le parti qui a voulu faire déposer les armes après la chute de Liége et plus tard encore, recevra de Bruxelles, qui a préféré également déposer les armes que de se battre à mort, l'appoint nécessaire pour faire prévaloir le véritable bien-être général: La Paix.

Aristide.

Deze ondubbelzinnige vredelievendheid belet niet, dat de Duitschers de strengste maatregelen treffen, waar men ze in hunne bezigheden of belangen stoort. Zoo hadden burgers tusschen Lovenjoul en Wertrijk de spoor- en telegraaflijnen doen springen. Dat is voor de Duitschers van groot belang: gemelde dorpen liggen op de lijn Brussel-Luik, die hun verbinding met hun vaderland verzekert. Stoornis zal het ongetwijfeld hebben verwekt. Er wordt dan ook uitgeplakt dat voortaan in al de plaatsen waar dergelijke voorvallen mogelijk zouden zijn, gijzelaars gevangen worden gehouden, die men zal fusileeren bij de eerste poging tot vergrijp. Al wie maar eenigszins kan worden verdacht van dergelijke pogingen, wordt eveneens doodgeschoten. En daar men verder meent, dat het wielrijders in burgerkleeren zijn die zich aan zulke misdrijven schuldig maken, is voortaan

[p. 119]

alle verkeer per fiets verboden, en worden al de verleende machtigingen ingetrokken. En wat dezen te wachten staat, die hierop inbreuk wilden maken, kunt gij wel denken...