Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

6 September.

Kalmte. Brussel neemt lengerhand zijn gewoon uitzicht weer aan, zonder de verholen of tot waanzin toe spannende koorts, die wij dezer dagen hebben gekend. De scholen gaan morgen weer open. Een paar nieuwe openbare diensten - burgerpolitie, voedingsdienst - geven werk aan een aantal gedwongen stakers.

Het Brussel, het luchthartige Brussel dus van vóor den Duitschen doortocht. Alleen hebben wij onze bezetting, die alle arrogantie heeft afgelegd, er weinig martiaal uitziet, en gemoedelijk door de straten wandelt. Ik zie een lange slungelige onderofficier zijn vrouwtje, dat naar Brussel is komen wonen, bij de hand van winkel tot winkel geleiden, op inkoopen. Een officier komt voorbij; het vrouwtje, verlegen, bloost. De onderofficier groet nogal onhandig; de officier knikt goedmoedig toe...

Bij Landwehr hebben wij nu ook Landsturm. Zij gaan uit in politiemuts, haast zonder wapenen. Ik herken een soldaat, die voor kort dagbladcorrespondent te Brussel was. Hij ontvlucht mij... Wij hebben ook marine-artilleristen: ik ontmoet een dertigtal matrozen

[p. 48]

te paard; zoodat ons garnizoen voorloopig deze militaire zeldzaamheid bezit: bereden marine!

Voorloopig. Want gij stelt u niet voor wat er nog steeds en aldoor maar aan troepen door Brussel, langs de lijn Luik, trekt, hetzij naar Frankrijk, hetzij naar het Noorden, waar Antwerpen nauwer en nauwer omzet wordt. De Brusselaars echter, zoo zij niet dichtbij eene kazerne of aan den spoorweg wonen, merken daar niets van en schijnen er ook niet zeer nieuwsgierig naar te zijn. En daarom is Brussel zoo alledaags-kalm.

En toch, wie de zoo ras verloopen, de zoo drukke, de zoo schokkende drie laatste weken heeft meegemaakt; wiens indrukken lengerhand bezinken gaan; die niet meer van 't voorbijgaande oogenblik leeft, maar onwillekeurig in zijne gedachten de toekomst aan het verleden gaat knoopen; - hij, de intellectueele, tot niets-doen gedoemd in dezen tijd der brutale daad, hij huivert voor dagen zonder doel, zonder uitkomst, waarvan hij alleen weet dat zij anders zullen zijn, zonder maar eenigszins te kunnen benaderen hoe zij dan toch wel wezen zullen. Wij gaan vooruit, in eene atmospheer die wel niets ongemeens, niets vreemds meer heeft, maar die ons niet laat voorzien hoe zij worden moet. Stel u voor een wandelaar, die zou loopen door een dood-gewonen dag, maar waarvan hij niet weet of het wel ooit avond zal worden...

In zulke weinig aangeroerde, maar daardoor misschien te angstiger stemming, die allen persoonlijken arbeid, en in de eerste plaats den meest-geliefden, onmogelijk maakt, zoekt men gezelschap. Zoo hebben alle lagen der maatschappij, en in de eerste plaats de

[p. 49]

meer-geestelijke kringen, eene vergader-plaats gevonden, als het ware onwillekeurig, alleen gedreven door eene gemeenschappelijke behoefte. Kunstenaars en letterkundigen komen, haast iederen avond, samen op neutraal gebied, in een klein café'tje der middenstad, dat het eigendom is van een groote distillateursfirma eener onzijdige natie. Ik ben er gisterenavond heengegaan: ik ben er binnengevallen in een gonzend hommelnest.

Alle deze menschen waren mij bekend; met velen ben ik bevriend: de meesten hebben mij getroffen door de verandering die de uitdrukking van hun gelaat, en zelfs hunne wezenstrekken hadden ondergaan. En dat dit ook met mij het geval moet zijn, werd mij aldra, met een zekeren schrik, door een bekend portrettist gezeid.

Een artiest, onder het masker dat de natuur hem gegeven of dat hij zichzelf gekozen heeft, ziet er doorgaans zelfvoldaan uit. Dat masker weze tragisch of engelachtig-sereen, ironisch of breed-joviaal, gesloten of van de gulste openhartigheid, al naar de gekozen richting of de opgelegde taak dit noodig heeft gemaakt: het is bij zoo goed als ieder overwaasd met een meer of minder compacten zweem van zelfvoldaanheid, die zelfs het als dusdanig minst geslaagde profiel het gewenschte karakter van bewust kunstenaarschap toevoegt.

Hewel, bij mijne Brusselsche vrienden is dat anders geworden. Ik verhaast mij het te zeggen: zij allen geven, op zeer weinige uitzonderingen na, uiting aan een kwasigeestdriftig optimisme. Voor hen lijdt de eindnederlaag van Duitschland geen twijfel. Eén onder hen vindt dit prachtig beeld: ‘Vergeet niet dat Rusland de geesel-

[p. 50]

roede is, die reeds de ruggegraat van een Napoleon heeft gebroken!’ Maar geen van die gelaten, of het is den stempel van eene gemeenschappelijke ontzetting gaan voeren, en het is niet het witte gloeilicht alleen dat ze bleeker maakt dan gewoonte, de groeven die de persoonlijkheid teekenden, als het ware heeft uitgewischt, de rimpels van de angst om alle monden, die van den kommer in alle voorhoofden heeft gedreven. Deze menschen, men mag ervan houden of niet, zijn zeker onder de gevoeligsten in den lande. Zij bezitten een ondergrond, waar de indrukken scherper op worden, zich ordenen, zich veralgemeenen. Dat heilig eigendom is hun in rijken vredestijd het duurste, het meest gekoesterde bezit geweest. Thans gevoelen zij al de ijdelheid van hun egotisme. Als ik binnenkom roept een befaamd Fransch dichter mij toe als een persoonlijk verwijt: ‘Tu sais, fini l'individualisme!’ En een andere jammert: ‘Wij hebben inderdaad wel wat heel veel tijd verspild aan eigen analysis.’ Maar een derde, die zijn kneukels bij hamerend gebaar kneust op de marmeren tafel, wijst nijdig een socialistisch literator terecht, die aan het theoretiseeren is gegaan: ‘Neen, neen, weg met alle sociologieën! Wij moeten worden, duizendvoudig, de nieuwe Adam. Beter dan ooit hebben wij, dezer dagen, de affecten in de oogen gezien, die alle menschen gemeen zijn en binden. Vele van die algemeene gevoelens waren wij gaan verneinen: zij waren in ons verdord. Nu zij met bloed zijn begoten geworden, leven zij echter krachtiger op dan ooit, haast tot onze ontzetting, zéker tot ons heil. Dáar, mijne vrienden, ligt de nieuwe schoonheid. Daarin ligt de louterende

[p. 51]

beteekenis van dezen oorlog, dat hij in ons het individu niet doodt, maar integendeel ons individu opent voor het algemeen-menschelijke dat in elke ziel aanwezig is.’

‘De louterende beteekenis van dezen oorlog’, zegt een volksvertegenwoordiger naast mij. Hij schudt zijne zwarte lokken; zijne oogen schitteren; zijne dunne neusvleugels trillen. ‘Ja’, gaat hij voort, ‘de economische zuivering door het noodzakelijk draineeren der grootkapitalen; de sociale door het feit, dat rijken en armen elleboog aan elleboog tegenover den vijand hebben gestaan; de politieke, omdat tien jaren lang alle partijbelangen zullen te wijken hebben voor gezamenlijk herstellen van het lijdend vaderland. Welk eene schoone toekomst, mijne vrienden, waar zelfs onze rastwisten als van-zelf zullen opgelost zijn door het gevoel, dat voortaan Waal en Vlaming samen hooren, de Vlaming die onder het zingen van den “Vlaamschen Leeuw” Luik verdedigde, de Waal, die onder de muren van Antwerpen de oprukkende Duitschers afwacht’...

Zoo zitten zij, en geven hun levendige gevoelens in niet steeds redelijke, in altijd doorleefde woorden lucht. In een hoekje hokken de hoogere ambtenaars van het Ministerie van Wetenschappen en Kunsten met gewichtige gezichten samen, de gebeurtenissen aan het commentariëeren.

Afgezonderd zit, in den rook van zijn sigaar, mijn vriend de mysticus. - ‘Is het waar’, roept men hem toe, ‘dat de nieuwe paus een Oostenrijker is?’

(Dit werd inderdaad gezeid; vergeet niet, dat wij zoo goed als zonder kranten zijn, en wij de verkiezing van Benedictus XV, die trouwens onopgemerkt voor-

[p. 52]

bijging, door niet veel meer dan door het uithangen van de pontificale vlag aan de nuntiatuur hebben vernomen.)

- ‘Neen,’ antwoordt de katholieke dichter, ‘het is geen Oostenrijker.’ En hij voegt er zuchtend aan toe: ‘Maar het is de paus van het Ontvolkte Geloof.’...