Verzameld werk. Deel 8. Het dagelijksch brood II. Dagboeken en brieven over den oorlog 1914-1918

23 Augustus.

Zij trekken voorbij, aldoor maar voorbij, over den grond die rood is van 't geschaafde leder hunner koppige schoenzolen. De manschappen zijn weg: nu komt het proviand. Men ondergaat een zekeren weerzin voor dat leger, hetwelk op den vijand aanrukt met een eindeloozen sleep wagens vol eetwaren, maar krijgt bij nadenken dan ook een zekeren eerbied voor de orde, de nauwkeurigheid, den practischen zin waar alles mee voorbereid is. - ‘Il ne manque pas un bouton de guêtre,’ zei de Fransche minister in 1870 - en hij vergiste zich. De Duitsche minister van 1914 wil zich niet vergissen: hij zorgt er vooral voor, dat de Duitsche soldaat te eten heeft.

Zij trekken voorbij. Ik en een vriend, een Fransch-Belgisch dichter, streng katholiek en mysticus, dineeren samen in een restaurant, waar zij, van alle horizonten naar alle horizonten, onder de opbonzende, de geweldige trilling der wegen, voorbij rijden en rotsen en ronken.

[p. 25]

Mijn vriend is onrustig. In zijn oogen is een vreemd vuur.

‘Hebt gij er al aan gedacht?’ vraagt hij mij. ‘Zij zijn in Brussel binnengerukt Donderdagnamiddag. Op datzelfde oogenblik lag paus Pius de tiende te zieltoogen, de paus die bij Malachias heet “ignis ardens”, “het brandende vuur”. Hij sterft in den nacht van Vrijdag, den dag der totale zonsverduistering, waarvan ik nog de kilte in mijn rug gevoel. Stel u dat alles toch goed voor: zonsverduistering; de paus ignis ardens, de paus dus der algeheele verwoesting, dóód; en de Duitsche bezetting van Brussel, alles binnen de vier en twintig uren...’

Ik tracht hem te kalmeeren. Generaal Sixt von Arnim heeft immers verklaard dat de Duitschers Brussel slechts wilden doortrekken. Op dat oogenblik denkt, want hoopt heel Brussel aldus. Hij antwoordt mij dat in eene proclamatie van Burgemeester Max wel degelijk spraak is van bezetting. En hij gaat voort, terwijl hij krampachtig zijn hoofd tusschen zijne vuisten klemt:

‘Hoe is het mogelijk, dat iemand als Goethe, bijvoorbeeld, zijne kalmste, zijne sereenste meesterstukken geschreven heeft, terwijl de groote Fransche revolutie en hare gevolgen, terwijl de eerste legers van Napoleon door Europa daverden? Hoe is het mogelijk dat hij de integraliteit van zijne persoonlijkheid ongeschonden, neen, onaangeroerd kon behouden, in oogenblikken dat de wereld in dezelfde omstandigheden als thans, en met minder bedaardheid, geteisterd werd? Ik zelf, ik vind me zelf niet meer terug. Nu eens ben ik een microkosmos, waar ik al het gebeurende in een uiterst verkleind, maar uiterst scherp, als een schrikwekkend speelgoed samengetrokken zie. Daarna schiet ik over het

[p. 26]

gebeurende uit, alsof tallooze voelarmen uit mijn menschelijk gevoel zouden worden geboren, en 't kwade konden terughouden, en 't goede konden vooruit doen rukken, al naar ik het in mijne verbijstering goed of kwaad gevoelen zou...’

Wij drinken onze koffie uit, en wandelen door de stad. De avond daalt. Het is een stil-gouden avond, vol gedempte glanzen. De koffiehuizen zijn vol volk, dat, van den schrik bekomen, niettegenstaande den schrik voor morgen, de hoop niet opgeeft van de verlossing. Algemeen denkt men dat over een paar dagen geen enkele Duitscher zich nog te Brussel bevinden zal...

Met mijn vriend, den mystischen dichter, wandel ik naar de Groote Markt. Niemand heeft er echter nog toegang toe. Door de smalle straatjes ziet men, als door verrekijkers, het stadhuis bevlagd met de Duitsche kleuren, drie oneindig lange reepen, zwarte, witte en roode stof, aaneengenaaid. De markt ziet er uit als de legering van een bende Zigeuners, voor zoover men zien kan. Rondom grijs bestofte huifkarren. Middenin de keukenwagen. Want het Duitsche leger kookt altijd en overal. En dan, tusschen de gebundelde geweren in, groepjes gehurkte soldaten. Er gaat een blij gegons op uit hen. Daaroverheen, 't oranje licht van den weemoedig-rustigen zomer-avond.