Verzameld werk. Deel 5. Beschouwingen over literatuur

[p. 558]

De dichter Leopold zestig jaar

Er is geen Hollandsch dichter van zijn geslacht, waar de Vlamingen minder omgang meê hebben gehad, dan met J.H. Leopold. Als wij hem huldigen te zelfder tijd als Albert Verwey en te eener zelfde gelegenheid, dan zal dat dienvolgens op andere gronden zijn. In Verwey mochten wij prijzen den beproefden vriend; in Leopold loven wij den volstrekten dichter.

Toen in het jaar negentien honderd en dertien de verspreide verzen van den bijna veertigjarigen dichter voor het eerst werden bijeengebracht en door de zorgen van de uitgevers Brusse in het licht werden gezonden, bood het boek velen eene verrassing en wekte het bij allen het gevoel van eene zeldzame verrijking. Onder deze gedichten kon men er vinden, die eene kleine twintig jaar oud waren. Ging men ze vergelijken met, aan het einde van het boek, de meest-recente, dan viel onmiddellijk en als eerste hoedanigheid op de groote eenheid van toon en klank die heel den bundel doordeinde. Hier geen sprake van evolutie, van geleidelijke ontwikkeling, niet meer dan van aarzelen of tasten. Dit was nu eens eene verzameling van verzen die zonder de minste bedoeling van samenhoorigheid waren geconcipiëerd, die door geen enkelen vooropgedachten

[p. 559]

band waren bijeengehouden, tenzij de oppermachtige, weze het zoo goed als onbewuste, personaliteit van den zich-zelf steeds gelijkblijvenden dichter; wat ons dan ook in de eerste plaats voor dezen innam, het was die ongerepte en zoo bescheidene, maar zoo duidelijk-aansprekende personaliteit. De aard ervan, hoewel klaarblijkend, was niet zoo gemakkelijk onder woord te brengen, wilde men vermijden te vervallen in het gebruik van poëtische clichés en probeeren een beeld te geven dat de waarheid zou benaderen. Immers, in deze poëzie is iets vluchtigs en diaphaans, die het niet gemakkelijk maken, ze met bepaaldheid te omschrijven; zij is te muzikaal en formeel te onvast, dan dat men er een plastisch-scherpe omlijning van geven zou. Men twijfelt geen oogenblik of men staat voor eene dichtersfiguur van zeldzame gaafheid bij ongewone volledigheid: ik sprak van volstrekt en bedoelde daarmeê dat de dichterlijke geaardheid van J.H. Leopold, hoe ze nu ook weze, geene leemten vertoont die meer of minder cerebraal zouden zijn aangevuld. Doch die geaardheid te ontleden valt niet zoo gemakkelijk als het innemende bestaan ervan vast te stellen.

Onder de dichters stelt men, zooals overigens onder de andere stervelingen, zonder moeite twee types vast, gelet in hoofdzaak op de verrichtingen des geestes. Ik zal ze noemen het mathematische type en het droomerstype, al naar den aard van hun bewustzijn, of beter van hun bewust-worden. Bij de eersten wekt de stoffelijke indruk, het object, in het geheugen, dat het motorisch-handelend maakt, beelden die, meestal klein in getal, er een stipte voorstelling van geven, die er als de werke-

[p. 560]

lijkheid zelve van zijn. Bij de droomers dringt de impressie in diepere, minder-klare lagen van het geheugen door, waaruit de beelden in grooteren getale maar niet zoo groote duidelijkheid, vaak zelfs in elkander vervloeid, het bewustheidsvlak bereiken, zonder dat men de adaequatie tusschen object en voorstelling altijd goed verklaren kan, zoodat het eigenlijke voorwerp niet dan benaderend of symbolisch wordt gedekt. Bij den mathematicus mist het beeld zijne uitwerking niet; het is althans steeds nuttig. De droomer, hij heeft er niet altijd het noodige gebruik voor, al kan niet gezegd dat het onwerkzaam zou wezen.

Het spreekt van-zelf dat deze indeeling al heel absoluut is. Een volkomen afgetrokken mathematicus laat zich niet meer denken dan een geheel abstracten droomer. Men erkent de rol van het meer-vrije verbeeldingsvermogen bij het vastleggen van wiskundige wetten. Anderdeels zou een droomer, die niet anders dan droomer zijn zou, weldra allen aanrakingskant met de objectieve werkelijkheid verliezen. Ik wilde alleen wijzen op de twee richtingen die de geestelijke verrichting uitgaat, en die door den mensch gewoonlijk met meer of minder groote afwijkingen worden gevolgd, al naar zijne diepere geaardheid hem heet te doen, zoolang zijn wil of verkregen gewoonte niet tusschenkomen.

Wat nu bij gewone menschen voorkomt, doet zich ook onder de dichters voor. Doorgaans behooren zij - het spreekt bijna van-zelf - tot het droomerstype, al kan worden verdedigd dat iemand, die niets dan een droomer wezen zou, het nooit tot dichter brengen zal, althans niet naar de gangbare door gansch het verleden gewettigde,

[p. 561]

opvatting. Het feit alleen, dat men het gedicht gaat opschrijven, onderstelt op de beeldenweelde, hoe overstelpend ze weze, een contrôle die de gedaante van het gedicht bepaalt. Maar er zijn ook dichters met meer bepaald mathematischen aanleg, dezen namelijk van meer oratorische of philosophische geaardheid, of die begaafd zijn met haast-uitsluitend plastisch vermogen. Al kan weêr niet gezegd dat het wiskundige aan hen, dat zich uit in bouw en verhouding, volstaan zou om hun onbetwiste dichterschap te verzekeren. Immers, laat zulk een dichter het bij alleen het betoog of de graphische voordracht, zonder in zich de bestanddeelen te vinden die deze naaktheid kleeden zullen, dan wordt zijn gedicht, hoe voortreffelijk en zelfs onberispelijk ook voor wie wil onderwezen of overtuigd worden, nooit wat wij voelen te zijn poëzie.

Nu wil het toeval van hun beider verjaring, dat ik vermag die twee dichtertypes in Albert Verwey en in J.H. Leopold tegenover elkander te stellen, en nader te bepalen het dichterlijke wezen van dezen laatste. Albert Verwey, wiens schranderheid toeliet dat hij zichzelf ontdekken zou beter dan de meeste dichters dit bij machte zijn, en die, met deze zelf-kennis gewapend, niet aarzelde ze ook voor anderen tot een programma, neen, eene leer op te werpen, - Albert Verwey vat zijn dichterlijke werkzaamheid samen in het veel zeggend woord: ‘bezonnenheid’: het toont aan in welke mate zijn genie mathematisch is, en er dienen geen verdere woorden verspild om het te bewijzen. Het minderbepaalde, het week-vervloeiënde van Leopold's vers daarentegen wijst er op dat poëzie voor hem is een aard

[p. 562]

harmoniëuse mijmerij. Ik neem zijn boek ter hand en sla het open; ik hoef niet eens aan het lezen te gaan om te merken welke geringe waarde hij hecht aan interpunctie: wel een bewijs dat geen beeld hem vast-omlijnd, met scherpe contouren en duidelijke bijzonderheden, voor de oogen staat. De dingen - ik bedoel zijne zintuigelijke ervaringen - zijn hem geen aanleiding tot begrijpen en overwegen, laat staan tot verklaren en betoogen: zij wekken in hem eene muziek zonder zelfs een scherp-afgeteekenden rythmus, eene muziek waar zelfs de klank-plastiek niet rijk van is, eene muzikale arabeske veel meer die zich ontrolt buiten een bepaald schema en niet volgt dan de verschuivende schakeeringen der ontroering.

Die ontroering, zij uit zich zelden in visuëele beelden. Al is er steeds een centrale gedaante die zich gemakkelijk gelden laat, toch wekt deze zelden neven-figuren. De droomer-dichter Leopold mijmert niet in gestalten die elkander volgen en verdoezelen en wier verglijdend gebarenspel den zichtbaren rythmus uitmaakt van het gedicht: zijn gedicht is eene melopee met hare hoogten en laagten, hare lange of hortende, hare steeds zeer vrije cadans. Daardoor is Leopold, ook tegen zijne bedoeling in die hoogere wijsheid zoekt, de dichter van het onbepaalde, en minder die van het wisse weten dan van de voorbestemmende praemonitie, de dichter der intuïtie meer dan die der smartelijke of blijde ervaring. En men voelt dat het hem is een bijzonder geluk.

Is het niet daarom dat hij ons, in deze onrustige tijden die zoo dorstig zijn naar zekerheid; - is het niet daarom

[p. 563]

dat hij ons zoo lief is, hij die genoeg heeft aan zijne inniggekoesterde mijmerij?

N.R.C. 9 Mei 1925.