Biographisch anthologisch en critisch woordenboek der Nederduitsche dichters. Deel 4 JAC-NYV

[Joannes Luiken]

Luiken (Joannes) ¹, zoon van kasper luiken en hester coores, werd geboren te Amsterdam, den 16 April 1649. Hij werd in zijne jeugd tot de schilderkunst opgeleid, in welke hij onderwezen werd door martinus zaagmolen; doch hij verwisselde weldra de penseel met de etsnaald, en bepaalde zich geheel tot de graveerkunst, in welke hij ongemeen veel roems verwierf met het vervaardigen van prenten voor boekwerken, naar zijne eigen teekeningen, altijd geestig, vol leven en rijk gestoffeerd, waardoor hij de eenvoudigste en gemeenste voorwerpen wist te veredelen en belangrijk te maken ². In zijne jeugd mogt hij als bevallig minnedichter met hooft en poot wedijveren, en gaf een bundeltje met dichtstukjes in het licht, onder den titel van Duitsche Lier. Deze kleine verzameling bevat allerliefste erotische stukjes.

1 Leven van j. luiken, voor het tweede deel zijner Schriftuurlijke Geschiedenissen, en voor zijn werkje 's Menschen Begin, Midden en Einde en de Duitsche Lier. A. houbraken, Schouwburg der Schilders, III Deel, bl. 253. J. wagenaar, Amst. fol. III St. bl. 263. Leven van verm. Mannen en Vrouwen, III Deel, bl. 269. J. kok, Vaderl. Woordenb. XXII Deel, bl. 187. c. saxe, Onom. Tom. V. pag. 397.

2 Dictionnaire des Graveurs, par basan, pag. 346.

[p. 250]

‘Losse bevalligheid, geestige vinding en juiste teekening heerschen hier overal ¹.’ Dan dit boekje was hem naderhand een doorn in het vleesch; want door het lezen der mystieke schriften van jacob böhm en antoinette bourignon en de verkeering met lieden, die derzelver gevoelens waren toegedaan, verviel hij in eene zwaarmoedige dweeperij, zich verbeeldende dat ‘de Heere hem op eene krachtdadige wijze aan zijn herte verschenen was,’ en dat hij nu wel zonder arbeid zijn bestaan vinden zou, het geen hij noemde op of door het geloof te leven, weshalve hij de etsnaald nederleide, zijne bezittingen grootendeels verkocht, slechts een klein gedeelte van het geld behield en het overige aan de armen gaf, om met eene oude vrome dienstmaagd stil op het land zijne overige dagen in dweepzuchtige mijmeringen door te brengen. Doch hij ondervond weldra dat zijn zoogenaamd geloof een ijdel kapitaal was, dat geene renten opleverde om in ledigheid te kunnen voortleven, waarom hij terugkeerde en de etsnaald weder opvatte, behoudende van zijne winst slechts even zooveel als hij tot zijn onderhoud noodig had en gaf het overige aan de armen.

Inmiddels had hij ook geenszins de dichtkunst vaarwel gezegd; maar zijn geest kreeg nu eene geheel andere wending: de losse, vloeijende, bevallige minnedichter was nu in een' stijven, kouden, miltzuchtigen berijmer van schriftuurplaatsen

1 J. de vries, Gesch. der Ned. Dichtk. I Deel, bl. 293.

[p. 251]

en dorre, ziellooze meditatiën veranderd. Zijn boekje, de straks gemelde Duitsche Lier, ergerde hem zoodanig, dat hij hetzelve door het opkoopen der exemplaren uit de wereld zocht te helpen, in welk oogmerk de boekverkoopers hem door een' herdruk te leur stelden. Hij schreef vervolgens verscheiden stichtelijke rijmwerken ¹, die hij met uitmuntend fraaije platen versierde; ofschoon de inhoud meer blijken draagt van vroomheid dan van een gezond oordeel en helder verstand, glimt hier en daar toch nog eene vonk van zijn vorig dichterlijk vuur door het koude en zenuwlooze heen ².

1 R. arrenberg, Naamreg. van Ned. Boeken, bl. 266.

2 In sommigen zelfs heerscht eene liefelijkheid, die door eene wegslepende eenvoudigheid behaagt: bij voorbeeld:

ô! Welkom, schoone dageraad,
Die uit een gulde kamer gaat,
Met glans van heldre stralen!
'k Ontsluit myn venster voor u licht
Om met een vrolyk aangezicht
U minlyk in te halen.
Gy wacht niet tot ik opendoe,
Maar dringt ten eersten mildlyk toe;
Ja, eer ik kom te ontsluiten,
En nog in 't nare duister zy,
Zoo staat en wacht gy al naar my
Voor toegesloten ruiten.
Zoo ook de Meester, die u riep
En tot een licht der wereld schiep,
Die groote Zon der zonnen,
Schynt met een' glans van eeuwig goed
Voor 't venster van het toe gemoed:
Met opdoen waar' 't gewonnen, enz.

Beschouwing der Wereld, bl. 175.

[p. 252]

Luiken was overigens een zeer braaf, gemoedelijk, godvruchtig en weldadig man, in wien zelfs de dweeperij eene wijziging ten goede genomen had, omdat in zijn opregt hart geen ketterhaat en in zijn eenvoudig levensgedrag geene huigchelarij plaats vond. In het laatst van zijn leven leed hij aan zware kolijkpijnen, waaraan de dood een einde maakte op den 5 April 1712.

Wat nu zijn boekje de Duitsche Lier betreft, hetzelve is zoo min in ons oog als in dat van den Heer van kampen, ‘zoo beledigend voor de zedelijkheid, als men zou denken, door de bovenmatige gestrengheid, waarmede hij hetzelve naderhand trachtte te vernietigen ¹.’ Geen enkel ontuchtig stukje wordt in hetzelve gevonden; integendeel, sommigen zelfs behelzen verstandige waarschuwingen tegen eene onkuische min; de meesten hebben iets bevalligs en innemends, iets liefelijks en oorspronglijks, dat hem alleen eigen scheen. Bij voorkeur nemen wij hier het stukje over in den trant van joncktijs, getiteld:

Vraagt men wat er in het wezen
Van de schoone Lea woont,

1 N.g. van kampen, Geschied. der Ned. Letteren en Wetenschappen, I Deel, bl. 367. De verzamelaars van de bloemlezing, onder den titel van Geest der Nederlandsche Dichters, in 1788 uitgegeven, hebben ook verscheiden naïve stukjes en romancen daaruit overgenomen. Ook de Heer visscher heeft een paar stukjes daaruit in zijne Bloemlezing (I, 268) geplaatst.

[p. 253]

 

(Schoone Lea, nooit volprezen,)

 

Wyl zy zulke krachten toont,

 

Wyl zy zulk een groot vermogen

 

Heeft op harten koud en guur:

 

't Is geen wonder, want hare oogen

 

Zyn bezield met hemelsch vuur.

 

 

 

Toen de goden nectar dronken,

 

Strooide 't albeheerschend wigt

 

Dartel twee gewyde vonken

 

Van zyn eeuwig brandend licht:

 

Venus ving ze stuks in eenen

 

Kruik van helder kristallyn,

 

Daar zy flikkerden en schenen

 

Onverdronken in den wyn.

 

 

 

Lea had pas eerst ontsloten

 

Bei hare oogen, toen dit vat

 

Schoon daarin werd uitgegoten,

 

Daar men 't vuur op 't hemelsch nat

 

Nu ziet dryven, blikkren, stralen.

 

Lea! schoonste, die er leeft!

 

A1 wat trotsch is doet gy dalen,

 

Als gy maar een lonkje geeft ¹.

Welk een bevallig Anacreontisch vernuft straalt in dit stukje door!

In de volgende beiden, Verrassing getiteld, heeft hij den trant van hooft aardig nagebootst:

Spytig Klaartje zou haar baden
Moedernaakt in eene beek,
Die langs klaverboorden streek,

1 Duitsche Lier, bl. 74.

[p. 254]

 

Overschaaûwd van wilgebladen;

 

Grage Reinout zat en keek

 

Watertandend door de rietjes,

 

En hy riep eens zoet met een:

 

‘Nog wat dieper, tot de knietjes.’

 

Daarmee droop zy schaamrood heen.

 

 

 

-

 

 

 

Zeven dartle nymphjes vonden

 

Geitoor, daar hy sliep in 't woud;

 

Elke nymph was even stout:

 

Daadlyk zag men Pan gebonden.

 

Hy schoot op, en lag gewonden

 

In een zeel van kruid en gras.

 

Meisjes! riep hy, wat zal 't wezen?

 

Maar hy zag haast wat het was:

 

Elk wou 't eerste zyn genezen ¹.

Niet eens alle stukjes in deze verzameling zijn van erotischen aard; onder anderen is de naïve schildering van het landleven het afschrijven overwaardig. Wij deelen hetzelve hier in zijn geheel mede:

Die d'onrust niet in 't hart en heeft,
Leeft zalig, als hy buiten leeft.

Gelukkig mensch, wien 't is gegeven
By 't vreedzame en onnoozle vee,
Dat nooit noch kwaad noch onrecht deê,
In 't veld zyn dagen af te leven!

1 Duitsche Lier, bl. 76, 77.

[p. 255]

 

De bloemenkrans braveert de gouden kroon,

 

Die 's konings zorg by nacht doet waken.

 

Geruster zit men onder daken

 

Van riet gebouwd, dan op den hoogen troon.

 

 

 

ô! Hoe pleizierig is 't te kruipen

 

Ter kooije op eenen vedrenzak

 

In 't landhuis, onder 't loge dak,

 

Wanneer de regenvlagen druipen,

 

Een koele wind in hooge beuken ruischt!

 

De krekel, die geen zorg wil dragen

 

Voor winter, zingt uit ruigte en hagen,

 

Tot dat men wordt in zoeten slaap gesuist.

 

 

 

Daar ligt me en ronkt en droomt in vreden

 

Niet als de vorst, die onverwacht

 

Uit zynen slaap springt, en by nacht

 

Het klamme zweet vindt op zyn leden,

 

Om dat hem docht men stak hem naar het hart;

 

Maar hoe het veld begint te geelen,

 

Hoe in het groen de geitjes spelen,

 

Hoe Bloemerts fluit de nachtegalen tart.

 

 

 

De hofhond bast met zynen makker

 

Wanneer de huisman 's morgens vroeg,

 

Voor dag, met omgekeerden ploeg,

 

Al zingend', trekkende ten akker,

 

Op zijnen guil voorby de hoven rydt,

 

Dan waakt me, en hoort de wakkre hanen

 

Die ons tot naarstigheid vermanen.

 

Gelukkig mensch, die zoo zyn jaren slyt!

 

 

 

Men opent vensteren en deuren,

 

Men ziet de starren dun gezaaid,

[p. 256]

 

Men voelt hoe 't westewindje waait,

 

Dat met een' schat van versche geuren

 

Van vlierbloem en violen suikerzoet,

 

Van wynruit, thym en hagerozen,

 

Die als een rood scharlaken blozen,

 

U in uw huis zoo liefelyk begroet.

 

 

 

Daar ziet men 't bloode haasje loopen,

 

Ginds zeilt de havik door de lucht,

 

De klokhen raast, en is beducht

 

Dat hy haar komt haar kiekens stroopen,

 

De tortel kirt, de zwarte lyster fluit,

 

Men hoort langs 't veld de beesten loeijen,

 

Terwyl de dag begint te gloeijen

 

En langs hoe meer haar licht te spreiden uit.

 

 

 

Men ziet den hof met vruchten pryken;

 

Men zaait of plant of ent den boom,

 

Of kweelt een deuntjen aan den stroom:

 

Zoo gaat de zomermiddag stryken;

 

Tot dat de zon, in 't west aan 't ondergaan,

 

De schaduw rekt langs beemd en heide,

 

En jaagt de beesten uit de weide

 

Ter kooije met hunne uijers vol gelaên.

 

 

 

By winter, als de watren sluiten,

 

Wanneer het snippen van de vorst

 

Het land met eene harde korst

 

Bedekt, dan blyft men in de muiten.

 

Men steekt de lamp heel vroeg des avonds aan,

 

De deeren zit er by te spinnen,

 

Men sluit den laauwen zomer binnen

 

En laat gerust den winter buiten staan.

 

 

[p. 257]

 

Dan groeit het roet in schoorsteenhoeken

 

Dan knapt de harde beukestam,

 

En roost de scheenen met zyn vlam,

 

Terwyl men gaat te gast in boeken;

 

Men braadt in de asch kastanjes, of vertelt

 

Elkander sprookjes: zoo met vreden

 

Verwacht men weêr de zoetigheden

 

Der zomerzon, die 't koude bergsneeuw smelt.

 

 

 

Dit leven loofden alle wyzen,

 

Dit haagde Cats en Westerbaen,

 

Die pryzen 't ons met verzen aan;

 

Dit leven zal ik altyd pryzen.

 

ô! Dat het lot my zulk een leven gaf!

 

Myn zanglust zou veel schooner bloeijen

 

En met de wilg aan 't beekje groeijen.

 

Gelyk een zwaan leide ik het leven af ¹.

Het is bijkans ongeloofelijk dat iemand, die in zijne jeugd zoo bevallig dichtte, naderhand zulke laffe, koude, ziellooze rijmen kon voor den dag brengen, van dezen of dergelijken stempel:

Het kindje moet van jongs op leere
Wat vader en wat moeder heeft,
Eerst komt van onzen lieven Heere,
Die 't broodje schept en alles geeft,
En zeggen met zyn handjes zamen:
Ik dank u, lieve Heertje, amen ².

Somtijds slaat bij hem de walgelijke mystiekerij tot volslagen wartaal over, die men eer voor het

1 Duitsche Lier, bl. 81.

2 's Menschen Begin, Midden en Einde, bl. 39.

[p. 258]

raaskallen van een' ijlhoofdigen zou houden dan voor de redekaveling van iemand bij gezonde zinnen; een enkel voorbeeld zal wel genoeg zijn:

Opdat het zieltje doch in eeuwigheid zou leven,
Werd deze medicyn zoo wonderlyk bereid,
Om 't angstelyke vuur des levens in te geven,
Tot een genezingskracht voor alle eeuwigheid.

- - - - -

Gaap, kranke vuur-ziel! gaap, laat u niet langer nooden,
Neem deze medicyn, van liefde toebereid,
Uw' zeer vervallen stand zoo mildlyk aangeboden,
Opdat gy wordt hersteld, in alle eeuwigheid ¹.

Zou men, dezen ellendigen klinkklank lezende, niet moeten besluiten dat luikens zoogenoemde bekeering door onverstaanbare prulschriften ten koste van zijn redelijk verstand heeft plaats gehad? Lang heeft men zijne werkjes der jeugd in handen gegeven, die zich zeker wel meest met de fraaije platen vermaakte, maar toch ook in den tekst derzelver verklaring zoekende, door de zonderlingste schriftuurplaatsaanwending wonderlijke begrippen van vroomheid en godsvrucht inzoog, waardoor de mystiekerij zelfs onder het opkomend geslacht levendig gehouden werd, tot dat doelmatiger kinderschriften hetzelve gezondere begrippen van God en godsdienst bijbragten. Achting verdient nogtans de brave Luiken bij al wat weldenkt, wegens zijne zucht, om, door middel van de graveer- en dichtkunst, der godsvereering, deugd en zedelijkheid bevorder-

1 Vonkende liefde Jezus, bl. 8.

[p. 259]

lijk te zijn, terwijl men het aan den anderen kant bejammeren moet dat zijne genie, die reeds vroegtijdig een' groot' dichter voorspelde, door eene kwalijk begrepen vroomheid nog beneden den dichtstijl van den matten claas bruin zonk, en genoegzaam geheel werd uitgebluscht.

Gezondere en redelijker begrippen heerschen in de godsdienstige dichtstukken van [Hendrik Matthijsz. Lussing ...]