Facettenoog

[p. 133]

Velerlei gezichtshoeken als kenmerk van de moderne roman
Ewald Vanvugt

Darwin & Gezellen, van de tweeëntwintigjarige Ewald Vanvugt, is in verscheidene opzichten een merkwaardig boek. Zo is het, sedert De ridder is gestorven (1963) van Cees Nooteboom, waarmee het trouwens structurele verwantschap vertoont, de meest modernistische roman die in Nederland verschenen is. Dit hoeft op zichzelf natuurlijk nog geen bewijs van kwaliteit te zijn, maar het is toch verheugend dat romanconcepties, die in Europees verband minstens al een halve eeuw oud zijn, in de jonge Nederlandse literatuur eindelijk ook doordringen. Het is niet voor tijd! Het punt dat door de moderne roman het sterkst aangevochten wordt, is ongetwijfeld de alwetendheid van de traditionele verteller die zijn verhaalstof vanuit geen enkele bepaalde (en dus beperkte) gezichtshoek benadert, maar als een soort God de Vader het verloop van de gebeurtenissen oppermachtig beheerst. Het opgeven van dit voorrecht heeft allerlei verregaande gevolgen, die in ieder geval altijd hierop neerkomen, dat de romanschrijver weer een gewoon mens wordt die de toch altijd raadselachtige levensverschijnselen, met een sterk besef van de beperktheid van zijn kenvermogen, poogt te doorgronden en te achterhalen. Daarom is het hoofdkenmerk van de moderne roman, ook op louter literair plan, wel de onzekerheid. Deze preoccupatie met de geldigheid van hun mededelingen heeft ook in vorige eeuwen de romanciers wel eens over het probleem doen nadenken, maar het is toch pas in onze tijd dat de roman ervan doordrongen is. Reeds A. Gide in Les Faux Monnayeurs (1926), Joyce in Ulysses (1922), Vicky Baum in Grand Hotel (1931), Faulkner, Sartre, L. Durrell en veel anderen hebben het alwetende standpunt van de verteller vervangen door een vermenigvuldiging van de gezichtshoeken, waardoor een bepaalde gebeurtenis vanuit de relatieve optiek van verschillende personages wordt benaderd. Om daarbij de indruk van een eigenmachtig ingrijpen in de werkelijkheid nog te ver-

[p. 134]

zwakken, hebben allerlei schrijvers beroep gedaan op het trucje (een trucje inderdaad, maar toch met ernstige bedoeling) van het gevonden dagboek of de nagelaten papieren, waardoor zij de schijn wekken geen willekeurige verzinsels voor te schotelen, maar alleen de bewerking van authentieke documenten die hun toevallig in handen gekomen zijn. Dit is bij voorbeeld toegepast door Gide in zijn reeds vernoemde roman, door Sartre in La Nausée, J. Gracq in Le Journal de Gérard, L. Durrell in het Alexandria Quartet, C. Nooteboom in De ridder is gestorven etc. Ook Vanvugt past deze technieken nu toe en hij combineert welbewust beide met elkaar. In een nawoord (dat overigens grotendeels een overbodig foefje is) deelt hij zijn lezers mee dat hij zijn roman heeft samengesteld uit een groot aantal ‘kriptiese notities’ die een zekere Thomas Verdun hem heeft gegeven. Dat notitieboekje droeg het opschrift Darwin & Gezellen en bevatte daarbij nog een aantal losse papiertjes van verschillend formaat, die door andere personen waren opgesteld. In de roman krijgen wij dan zogenaamd het door Vanvugt bewerkte dagboek van Thomas, aangevuld met opmerkingen van anderen, die allemaal in zijn geschiedenis betrokken waren. Een drievoudige spiegel dus. Tot daar de kunstgreep; maar nu het wel degelijk door Ewald gecomponeerde boek zelf.

De roman geeft afwisselend een dagboekfragment, vanzelfsprekend in de eerste persoon gesteld (niet genummerd en telkens iets onder de helft van de bladzijde beginnend) en het relaas van een derde (door de auteur genummerd van 1 tot 8) waarin Thomas slechts door ‘hij’ of ‘hem’ wordt aangeduid. Wie de respectievelijke schrijvers van die laatste relazen zijn wordt niet vermeld, in tegenstelling bij voorbeeld met As I lay dying van Faulkner of De metsiers van Claus, waar boven ieder hoofdstuk de naam van de verteller aangegeven wordt. Het is dus slechts door zeer aandachtige lectuur dat de lezer uit een of ander trekje of detail kan opmaken wie aan het woord is. Misschien zullen sommigen dit ook een foefje noemen, maar mij heeft dit auteurspelletje erg geboeid. Vooreerst mag een schrijver van zijn lezers een ingespannen concentratie eisen (slordig of lui lezen is feitelijk de grootste oneer die men een boek kan

[p. 135]

aandoen) en daarbij is het toch wel prettig telkens weer de puzzel te kunnen oplossen en Vanvugt op zijn handige zetten te betrappen. Ten slotte is deze techniek van de volgehouden anonimiteit trouwens slechts de logische consequentie van de hele opzet van de roman: het tegendeel zou niets dan laakbare toegeving aan de gemakzucht zowel van de schrijver als van de lezer zijn.

Deze opmerkingen brengen mij op twee verdere punten: het verschijnsel van de naamloosheid van het moderne romanpersonage en de technische schranderheid waarmee Vanvugt zijn boek heeft opgebouwd. Sedert Kafka zijn ‘held’ alleen met de initiaal K. aanduidde, hebben heel wat romanciers aan hun figuren ook het laatste ontnomen wat hen nog bond aan de registers van de burgerlijke stand: hun naam. Een boek van S. Beckett heet l'Innommable en één van N. Sarraute Portrait d'un Inconnu. Waar de 19e eeuwse romantypes maar al te vaak gemakkelijk gekarakteriseerd werden door allerlei oppervlakkige uitwendigheden, blijft de moderne romanfiguur vaak in de nauwelijks doorstraalbare nevel van zijn innerlijke complexiteit gehuld. What's in a name? Vroeger was de schrijver alwetend, thans zoekt en speurt hij, onzeker, naar de altijd ingewikkelde waarheid en hij vraagt dat zijn lezer hem in dit labyrint zou volgen. Betekenisvol heeft A. Robbe-Grillet zijn jongste boek Dans le Labyrinthe genoemd. Maar anderzijds: een roman, die een kunstwerk heet te zijn, is en blijft een door zijn schrijver gemaakte en beheerste constructie, een overwinning op de chaos dus. Het is feitelijk paradoxaal dat de chaos moet gereleveerd worden door een streng gecontroleerde vorm.

En ook Vanvugt zit noodgedwongen, maar als een echte artiest in deze paradox: zijn roman, die de verwardheid van een stuk mensenleven uitbeeldt, is een secuur uitgevoerde montage. De zogenaamde kryptische aantekeningen die hij voorwendt alleen maar wat bewerkt en geordend te hebben, zitten als een hecht bouwwerk in elkaar. Fragment na fragment, beurtelings van uit een ik- en een wisselende hij-optiek, krijgt de geschiedenis langzaam een herkenbare gestalte.

Het ‘verhaal’ zelf (maar het is onrechtvaardig het aldus samen

[p. 136]

te vatten) behelst de belevenissen en vooral de bewustzijnsontwikkeling van de jonge pleiner Thomas Verdun, die na een homoseksuele verhouding met de oudere Steven, door zijn omgang met het meisje Vibia ten slotte beseft dat zijn erotische aanleg ‘normaal’ is. Er zijn allerlei figuren en ontwikkelingen die hier niet zoveel ter zake doen, maar ik wil nog dit even aanstippen omdat het verband houdt met de diepste thematiek van het boek: terwijl hij met Vibia samenleeft, aanvaardt Thomas met Steven nog een laatste reis naar Zuid-Frankrijk te ondernemen. Voor Steven, na een zelfmoordpoging pas uit het ziekenhuis ontslagen, een afgetakelde en ziekelijke karikatuur die zich aan zijn ‘vrienden’ vastklampt om nog wat te kunnen bestaan, betekent die reis misschien de vervulling van een laatste hoop. Voor Thomas echter is het een haast cynisch middel om aan de greep van Steven definitief te kunnen ontsnappen: hij hoopt stiekem dat, door geforceerde ruzies, het zwakke hart van zijn vriend het zal begeven.

Zo wordt deze reis een pakkend psychologisch motief: de ene mens moet zich meedogenloos van de andere bevrijden om zichzelf te kunnen zijn en om te kunnen leven, als onbegrijpende en onbegrepen vreemden pogen zij elkaar te gebruiken, terwijl zij elkaar vernietigen. Deze onmogelijkheid tot positief contact, deze fundamentele vijandigheid waarmee de mensen tegenover elkaar staan, is één van de treffendste thema's in de moderne literatuur. In dit opzicht is het laatste tafereel van het boek aangrijpend. De bijna stervende Steven komt nog eens naast Thomas liggen, die hem heeft afgewezen, masseert zachtjes diens borsthuid en zegt: ‘Ik zou met je willen praten, nog een keer met je willen praten, al maandenlang en weet dat het onmogelijk is: ik wil praten met iemand uit het verleden, van honderd jaar geleden, ik zou net zo goed kunnen proberen met Darwin te praten: hij is opgelost, hij bestaat niet meer’. Alleen al doordat hij die tragische onmogelijkheid tot menselijke relatie, die greep van de tijd, op enkele plaatsen van zijn boek overtuigend heeft kunnen uitbeelden, vind ik Vanvugt een goed schrijver.

De ik-gedeelten van het dagboek bevatten zeker de beste stuk-

[p. 137]

ken van de roman. Daar hanteert de schrijver een stromende, vaak lyrische schriftuur die hem ongetwijfeld het meest ligt. De andere fragmenten zijn veelal zwakker en onder meer het laatste (180-188), ‘geschreven’ door Steven, valt bepaald uit de toon. Het lijkt mij trouwens totaal overbodig. Nog een opmerking over de dagboekstukken dan. Door hun aard brengen ze de schrijver zelf en zijn schrijfbewustzijn in de roman: het boek wordt tegelijk het relaas van het schrijven ervan, dat wil zeggen van de functie van het schrijven ten opzichte van de werkelijkheidservaring. Ook dit is zeer actueel in de prozaliteratuur. De traditionele verhaalsdrempel en de veel geprezen afstand tot de verhaalstof worden verlaten, de gebeurtenissen krijgen vorm als bewustzijnsgestalten tijdens en door het schrijven zelf. Deze techniek heeft allerlei gevolgen, die hier functioneel werken in het geheel van de roman-opzet. Vooral de verhouding tot de tijd is belangrijk. De schrijvende schrijver zit ondergedompeld in het hic et nunc van de mentale tijd waarvan hij krampachtig de door de schrijfdaad gegrepen flarden poogt vast te houden. Het verleden betekent (voor een groot deel) vergeten en verloren gaan, afsterven; de schrijver kan zich alleen pogen te handhaven in de intense scheppende beleving van het nu: het snelle, jachtige leven van het ogenblik dat hij door zijn taalkracht achterhaalt. Tegenover de fundamentele onmogelijkheid om rustig te weten en te kennen (de klassieke illusie), en het acute besef daarvan, staat de haast vertwijfelde poging om een aantal ervaringsfragmenten door de exaltatie van het schrijven zelf van de ondergang te vrijwaren. Dit is de reden waarom het proza van Ewald Vanvugt, in een snel ritme, in nerveuze, soms bladzijdenlange zinnen, de polsslag van een aantal doorleefde momenten zelf voelbaar maakt. Ongeacht de wellicht ‘modieuze’ aard van deze belevenissen, toont hij zich op veel plaatsen een sterk schrijver. Nu al. Ik denk bij voorbeeld aan de meeslepende passus van pagina 175 tot 179. Dit belooft veel.

Ewald Vanvugt: Darwin & Gezellen, De Bezige Bij, Amsterdam.