Facettenoog

[p. 138]

Het Mexicaanse paardje
Geert van Beek

Onder de titel Het Mexicaanse paardje heeft Geert van Beek vier novellen gepubliceerd, waarvan er drie geslaagd zijn. Het derde verhaal, 1 april, lijkt mij aanzienlijk zwakker dan de andere, en bevat ook niets van de fantastische en hallucinaire elementen en het macaber-ironische droomklimaat, die de opvallendste en sterkste kenmerken van het boek vormen. De drie zeer goede novellen, Het Mexicaanse paardje, De andere kant van de mist en De ontspoorde haan, waarvan het titelverhaal literair het gaafste is, bevatten niet alleen een uitdrukkelijke droomsituatie, maar weven werkelijkheid en verbeelding zo door elkaar, of verhevigen de realiteit zodanig, dat een vreemde sfeer ontstaat, waarin de verschijnselen een symbolische betekenis krijgen. Zulke verhaalkunst is niet zonder gevaar: daar ze het criterium van de waarschijnlijkheid loslaat en de ruimste baan biedt aan de fantasie, kan ze gemakkelijk in overdrijving en willekeur haar effect voorbijschieten. Anderzijds echter schept ze een zuiver artistieke ruimte die, grotendeels in zichzelf besloten, sterk autonome structuren mogelijk maakt.

Van zulke ruimte en structuur levert Het Mexicaanse paardje een geslaagd voorbeeld op. Het verhaal vertrekt vanuit de betrekkelijk reële situatie van een zeer hete zomermiddag en blijft in zijn hele verloop eigenlijk ook een realistische grondslag behouden, die zich onder meer uit in heel precieze, vaak met ironie doorspekte beschrijvingen. Tegelijk echter wordt, onder handhaving van de zintuiglijke precisie, de situatie tot haar uiterste consequenties doorgetrokken, zodat ze in het fantastische en groteske uitmondt. Het wezenlijk contradictorische en daardoor spanningverwekkende samengaan van nuchtere, raak realistische uitbeelding en bevreemdende toestanden brengt een soort surrealistisch effect teweeg, waarin de tegenstellingen een absolute betekenis krijgen. En ten slotte wordt, op het eind van het verhaal, de mogelijkheid opengelaten dat het hele

[p. 139]

gebeuren zich zou afgespeeld hebben in de droom van de vrouw van het hoofdpersonage, die al die tijd had liggen slapen op een hoofdkussen waar een Mexicaans paardje op geborduurd was. Zo is het verhaal een boze droom en is het ook geen droom, het heeft het bevreemdende, visionaire karakter van een droom maar tegelijk de reële toon van de werkelijkheid, en bovenal: in deze ambivalentie vormt het een afgesloten literaire structuur, die zijn betekenis helemaal uit zichzelf put. Deze betekenis ontsnapt uit de aard der zaak aan een betogende omschrijving - daarvoor ligt ze té zeer ingebed in de taal- en verbeeldingssfeer van het verhaal zelf - maar komt neer op een frappante tegenstelling tussen de apocalyptische verschrikking en de ontwapenende, droomvolle schoonheid van het leven, die trouwens beide enerzijds in de realiteit van de ervaring wortelen, maar anderzijds slechts hun waarde krijgen als inhoud en schepping van het menselijke bewustzijn.

Vooreerst voltrekt zich het ondergangsvisioen van de wereld zowel in de natuur als in een schilderij: beide weerspiegelen elkaar. De verteller, die een landhuis bewoont, verwacht op een snikhete middag zijn vriend, de schilder Ludger. Geleidelijk vertoont de wereld verontrustende voortekenen van onheil: waterleiding en elektrische stroom (voor de koelkast) vallen uit, mensen en dieren zijn weerloos overgeleverd aan de verzengende zon, uit de aarde dringen massa's wormen en als een Egyptische plaag slaan wolken van dode insekten neer. Een mooie, jonge vrouw die ligt te zonnebaden, wordt opeens verkoold. Verschrikking en bedreiging grijpen om zich heen. Ondertussen toont Ludger in de woonkamer zijn nieuwe schilderijen, ‘in bezetenheid op het doek geworpen, harde kleuren, veel paars en zwart, dreigend, verontrustend. Een afscheid van de vertrouwde dingen, de realiteit’. Eén ervan heet Apocalyptisch en evoceert de catastrofale ondergang van de wereld. ‘We moeten leven met de chaos in onze ogen’, zeg Ludger, ‘We moeten de totale vernietiging bewust tegemoet treden’. Het is feitelijk zo, dat, analoog met het voorval in The Picture of Dorian Gray, maar omgekeerd, de ondergangsvisioenen van de schilder zich opeens in de werkelijkheid realiseren. De wereld is een schepping van de menselijke geest. Als Ludger in paniek

[p. 140]

het huis is ontvlucht, wijkt inderdaad de verschrikking. Al die tijd heeft Ella zorgeloos en vredig liggen slapen op een Mexicaans paardje. En opeens klinkt in de straat het verrukkelijke gekletter van paardehoeven: ‘Waar een paardje, een zwarte pony zag ik nu, met kortgeknipte witte manen, een witte band beneden elke knie, zó vrolijk en zorgeloos door de straat kwam draven, daar kon de wereld niet vergaan’. Ook hier verhevigt en vergeestelijkt de werkelijkheid zich onmiddellijk tot symbool. En meer nog: na de schilder, is het nu de schrijver die door zijn creatieve kracht scheppend in de wereld ingrijpt: ‘Een paardje, fluisterde ik, een pààrdje. Het woord joeg het ongedierte weg, de dreiging, de chaos, de zon deinsde terug’. Vanuit deze dimensie wordt het ook begrijpelijk dat de ontwakende Ella een vreselijke droom heeft gehad, waarvan wij de gebeurtenissen dus al kennen: tussen nachtmerrie en Mexicaans paardje, tussen apocalyptisch visioen en vredige slaap, heeft ook zij - onbewust - de vreemde tweespalt van het leven meegemaakt. Een heel mooi, zuiver geschreven verhaal.

In De andere kant van de mist zet de bevreemding opeens in, als het hoofdpersonage tijdens de begrafenis van zijn moeder, deze plotseling in levenden lijve, en vrij jong nog, zelf in de stoet ziet meelopen. Het merkwaardige is dat deze hallucinatie (of dit droombeeld?) ingeschakeld wordt in de realistisch-ironische sfeer van de toneeltjes die zich in de volgkoets afspelen. De oude, zeurende tante wordt o.m. als volgt beschreven: ‘Elastieken kousen hielden de huid om haar benen, elastieken banden hielden de kniegewrichten bij elkaar, een korset vol baleinen voorkwam dat buik en billen wegzakten onder haar jurk uit. Maar pràten, dat kon ze nog voortreffelijk. Haar stembanden hadden na zoveel jaren trouwe dienst niets geleden’. Het contrast tussen dit soort humoristische aantekeningen - er zijn er hele leuke bij - en de ernst van het gebeuren, dat dan weer met verbeelding en droom wordt vermengd, geeft aan het verhaal toch wel een bijzondere sfeer: de dood verschijnt er in een ongevaarlijke, half lachwekkende en half fantastische gedaante. Na het relaas van een eigenlijke droom, knap geschreven maar wel te lang uitgesponnen - zoals deze novelle in haar geheel

[p. 141]

overigens - komt de hoofdbrok, waarin verhaald wordt hoe de moeder weer uit haar graf komt en, ditmaal haast in een officiële feeststemming, met haar zoon nog een dag in de stad doorbrengt. Zoals in Het Mexicaanse paardje wordt in de slotzinnen de mogelijkheid opengelaten dat dit relaas droomverbeelding zou kunnen zijn, hoewel de dwingende en symbolische kracht van de literaire structuur hier lang niet zo sterk is. De verschrikking van de dood wordt haast helemaal opgeheven door de luchtige aanpak van het verhaal, die enkele aardige effecten veroorzaakt, maar dan ook verder tot niets verplicht. De gedachte ‘je moeder wordt pas mooi onder de groene zoden’, groeit hier boven de waarde van een soort populair refrein nauwelijks uit.

De ontspoorde haan bereikt, na een wat moeizame en opzettelijk aandoende aanhef, een beklemmende climax, die daarna echter door een opnieuw te lang aangehouden droomscène verzwakt wordt. Dit benauwende visioen, dat feitelijk dezelfde motieven herhaalt, ze door een hallucinaire kracht poogt te versterken maar daar niet in slaagt, is overbodig: het contrast tussen deel één en twee spreekt immers al voor zichzelf. Het thema is hier de beestachtige verschrikking van de oorlog, in haar respectievelijke weerslag op een oudere en heel jonge man. Voor laatstgenoemde, levend in de zorgeloze, idealistische, wat wereldvreemde, naïeve euforie van zijn verliefdheid op het meisje Annet, bestaat de oorlog slechts als een afschuwelijk, kranzinnig verhaal dat de ouderen kost wat kost in stand willen houden om zichzelf nog een beetje gewichtigheid te kunnen verlenen, en dat men maar het liefst vergeten moet. Geconfronteerd met het cynisme van Saelemans, weigert hij diens brutale ontluisteringsdrift, tot de man - in een literair gevaarlijke maar goed geslaagde scène - zijn broek laat zakken en zijn vreselijke oorlogsverminking laat zien. ‘Zolang mijn generatie leeft, zegt Saelemans, duurt de oorlog voort, of jullie dat nu graag horen of niet. (...) De oorlog duurt voort in de vrouw waarmee ik niet gepaard heb, in mijn ongeboren kinderen. En ik ben de enige niet’. Dit is aangrijpend en juist: de machthebbers van diverse pluimage zijn er altijd als de kippen bij om hun wandaden uit de herinnering en het bewustzijn van de nieuwe generaties te houden.

[p. 142]

Groot is de verhaalkunst van Geert van Beek niet, maar het komt mij voor dat ze in het geheel van de Nederlandse literatuur in ieder geval meer bekendheid en belangstelling verdient dan ze momenteel geniet.

Geert van Beek: Het Mexicaanse paardje, Desclée de Brower, Brugge/Utrecht.