Facettenoog

[p. 128]

De maanvis
Willy Spillebeen

Van de vijfendertigjarige Vlaamse schrijver Willy Spillebeen, die enkele goede dichtbundels en een opmerkelijk essay over de Frans-Vlaamse dichter Em. Looten op zijn actief heeft, is thans ook een roman verschenen onder de titel De maanvis. Deze roman is ambitieus en interessant van opzet, maakt gebruik van allerlei technische verworvenheden van het moderne proza, bevat mooie gedeelten, bewijst dat de auteur heel wat in zijn mars heeft, maar is in zijn geheel toch niet geslaagd. Er zit echter voldoende talent in om in de toekomst van Willy Spillebeen nog wat te kunnen verwachten.

De algemene oorzaak waardoor De maanvis niet voldoende overtuigt, ligt in het overdadig gebruik van al te heterogene elementen. De uitwendige intrige is grotendeels die van een avonturenroman, de kern bevat 'n psychologische crisis, gestoffeerd met problemen van morele en metafysische orde, en het geheel kan men ook beschouwen als een persiflage van de groteske komedie, die door legerleiding en clerus wordt opgevoerd. Daarbij wordt de psychologische crisis ten dele symbolisch uitgebeeld en moeten enkele structurele middelen aangewend worden waarvan de functie in de roman en de onderlinge organische band twijfelachtig is. De auteur heeft kennelijk uit een overvloed aan mogelijkheden, kennis van de moderne literatuur, theoretische bagage en geestelijke problematiek, niet oordeelkundig weten te kiezen: in dit geval wel een typische debutantenfout van een overigens al beslagen literator.

Vanuit één oogpunt kan men De maanvis lezen als een psychologische probleemroman met poëtische inslag. Het hoofdpersonage is dan milicien Walter Soetaert, een jonge, dichterlijke intellectueel die in een innerlijke crisistoestand verkeert en door een toeval in een tragi-komisch avontuur verwikkeld wordt, dat hem in de totale ontreddering stort. Welke moge-

[p. 129]

lijkheden een dergelijk thema in zich draagt, heeft bij voorbeeld Hugo Claus met De verwondering bewezen. Soetaert is een ‘veredeld denkdier’, een ziekelijk brein, een angstige piekeraar, aangetast door de vraag naar zijn ware innerlijke identiteit en zijn kwellend besef anders te zijn dan de ‘anderen’. In het begin van de roman staat hij op een nacht als soldaat op wacht voor een wapendepot en is daar getuige van een wapensmokkel die geleid wordt door zijn kapitein in hoogst eigen persoon. Die nacht en dit feit, waaraan de eerste hoofstukken worden gewijd, vormen een beslissend moment in zijn leven. Het relaas ervan staat in de derde persoon, die ten dele een indirecte monologue intérieur weergeeft. Aan de hand van enkele herinneringsbeelden krijgt de innerlijke situatie van de soldaat gestalte. De wereld- en levensvreemde droomsfeer waar hij in is opgegroeid, wordt gesymboliseerd door het aquarium tussen salon en woonkamer, waarin zijn vader - een zonderlinge studax - tropische vissen, waaronder een maanvis kweekte, en waarvan de onwezenlijke sfeer nu weer opgeroepen wordt door de mistige, melkwitte nacht in de vochtige weilanden, waarin de soldaat eenzaam op wacht staat. De enkele bladzijden waar dit in gebeurt, en die een psychologisch motief in een dichterlijk en geheimzinnig kosmisch klimaat verheffen, behoren tot de treffendste uit de roman. Maar anderzijds riepen ze voor mij verwachtingen op, die verder in het boek niet ingelost worden. Wat voor Soetaert het aquarium betekent, wordt o.m. expliciet aangegeven in de volgende synoniemenreeks: ‘De angst, de minderwaardigheid, de twijfel, de aquariumruit die hij zal doorbreken tot hij in het verre licht van zijn eigen ik zal uitstijgen, uitgebalanceerd en volwassen’ (24).

Het ziet er naar uit dat daarmee ook het centrale thema van de roman aangegeven is: de geschiedenis van een bevrijding uit de bolster van het verleden en een allicht moeizame groei naar zelfbevestiging en vrijheid. Dit verleden blijkt voor Soetaert verder bepaald te zijn door de genezende kracht van een grote, natuurlijke liefde, die echter gedwarsboomd werd door een gefrustreerde kapelaan en de hele rompslomp van een clericale opvoeding. Sedert Walschap is dit thema in de Vlaamse roman-

[p. 130]

literatuur nog steeds aan de orde van de dag, en de eventuele betekenis ervan kan thans nog uitsluitend bepaald worden door de stilistische waarde en de taalcreativiteit van de tekst waar het in voorkomt. En hier schiet Spillebeen te kort: tussen de poêtische waarde van sommige van zijn suggestieve passages en de bleke trivialiteit van zijn (naar de bedoeling natuurlijk altijd prijzenswaardige) anti-clericale kritiek en elders ook zijn metafysische beschouwingen gaapt een afgrond. Na de grote Franse en Engelse romanciers van tussen beide oorlogen vind ik iedere dergelijke discussie in een roman een hachelijke onderneming, en vergeleken bij o.m. de filosofische vakliteratuur zijn fictieve romangesprekken tussen schoolmeesters of officieren gewoon prietpraat. De taak van de prozaschrijver als kunstenaar (jawel) ligt steeds meer elders en op 't eigen, onvervangbare terrein van de creatieve taalsuggestie en de verhaalstructuren. Om zich te bevrijden in een daad en zichzelf en de anderen te bewijzen dat hij géén machteloze lafbek is, poogt soldaat Soetaert de kapitein in zijn wapensmokkel te dwarsbomen. En daarmee begint zijn avontuur: hij wordt neergeslagen, maar kan ontvluchten en aan zijn achtervolgers ontsnappen, doordat zij ervan overtuigd zijn dat hij omgekomen is in een moeras. De verdere verwikkeling, die het hele middenstuk van de roman beslaat, kan als volgt samengevat worden: Soetaert is niet dood, maar het verminkte lijk van een andere militair, Nel Dijlstra, die dezelfde nacht in het kanaal omkomt, wordt door de samenzwerende officieren als dat van Soetaert geïdentificeerd. In het laatste deel van de roman duikt hij dan weer op. Dagen lang wordt hij eerst verpleegd door Annie, de vrouw van de vermiste Dijlstra, die tegelijk de minnares is van de kapitein. Bij haar beleeft hij dan opeens de grote, ongecompliceerde, maar door de omstandigheden onmogelijke liefde. Er zijn mooie gedeelten in dit hoofdstuk, naast flaters als ‘haar albasten benen’ en ‘Je lijf smaakt naar versgebakken brood, huivert hij’. Maar, aansluitend bij de eerste hoofdstukken: wat is de functie van die liefde, die trouwens door een ware deus-ex-machina wordt aangebracht? Genezing en bevrijding, maar waartoe dan? Soetaert neemt afscheid, brengt een bezoek aan de deken, van wie hij verneemt dat intussen zijn hele familie omgekomen is, en

[p. 131]

valt ten prooi aan een zenuwinzinking. Eerst loopt hij naar het verlaten ouderlijk huis, waar zich een treffende scène afspeelt: met het stenen borstbeeld van zijn vader slaat hij uitzinnig het aquarium stuk.

Hier ook verlossing en bevrijding? Hij neemt de stervende maanvis mee en vlucht, als krankzinnig, achtervolgd door de intussen gealarmeerde politie, door de velden ‘naar de grens’, om aan de overkant een nieuw leven te beginnen: ‘Hij moet dood zijn als Walter Soetaert, maar leven, leven. Als wie weer?’ 't Verlies aan innerlijke identiteit wordt hier dus door de naamverwisseling weerspiegeld. Bij deze hele toestand sluit aan het vers uit l'Histoire du soldat, in de vertaling van Nijhoff waar enkele keren in de loop van het boek naar verwezen wordt: ‘Men moet niet willen zijn wie men is en wie men was tegelijk’. De hele geschiedenis van de soldaat van Ramuz speelt in de achtergrond natuurlijk mee, maar de vraag naar de innerlijke noodzaak van het avontuur van Walter Soetaert kan niet bevredigend worden beantwoord. Tussen het innerlijke avontuur, het uiterlijke avontuur en de symbolische verwijzingen is geen voldoende organische band geschapen.

Over de verdere verwikkelingen van de intrige kan ik hier niet uitweiden. Ze vormen trouwens ook het minst interessante gedeelte van het boek. De komediantengeschiedenis van de valse begrafenis, de lijkdienst in de kazerne, de gesprekken tussen de kapitein en majoor Heyndrix enz. liggen op het vlak van het realistische intrigeverhaal, waarin Spillebeen zich wel handig uit de slag trekt, maar die toch niet veel meer zijn dan romanvulsel zonder verdere revelatieve betekenis. De figuur van majoor Heyndrix is kennelijk bedoeld als een pendant van de soldaat: schaakmat gezet door de chantage van de kapitein, laf, verstrikt in zijn compromissen en lijdend aan een machteloos schuldcomplex pleegt hij zelfmoord. Maar dit is allemaal werkelijk des Guten zuviel.

Veel betere resultaten bereikt de auteur in de vier hoofdstukken in de wij-vorm, die telkens een deel van de roman besluiten en waarin een anonieme gemeenschap als een soort koor de gebeurtenissen commentarieert. 't Procédé is bekend in de litera-

[p. 132]

tuur, bij ons o.m. in het werk van Walschap, Boon en Claus. In de eerste twee van die hoofdstukken zijn het ‘de soldaten’, in het laatste de pastoor-deken die het geval Walter Soetaert belichten, en in het derde zijn het ‘de officieren’ die hun mening over de majoor ten beste geven. In alle vier stukken wordt een treffend contrast bereikt tussen de onbegrijpende, onverschillige, wrede of hypocriete uitlatingen van de groep of het officiële systeem (de clerus en het leger) en de eenzame tragiek van de uitgestoten enkeling.

Willy Spillebeen kan schrijven, dat staat vast. Maar beperking in de aangewende middelen, grotere aandacht voor een organische en functionele romanstructuur en een onverschrokken existentiële echtheid zijn drie punten waaraan hij in de toekomst niet zal mogen voorbijzien.

Willy Spillebeen: De maanvis, Desclée de Brouwer, Brugge-Utrecht.