Facettenoog

[p. 122]

Nieuwe ‘Kongoroman’ van Jef Geeraerts

Het verhaal van Matsombo heeft dezelfde hoofdfiguur als de roman Ik ben maar een neger, waarmee Jef Geeraerts in 1962 debuteerde: de neger Grégoire Matsombo, tijdens de troebele dagen van de onafhankelijkheidsverklaring van Belgisch Kongo werkzaam als medisch assistent in het ziekenhuis te Bumba. Ook naar de gebeurtenissen sluit het verhaal helemaal aan bij die eerste koloniale roman, die het eigenlijk completeert. In Ik ben maar een neger werd de episode behandeld, vanaf februari 1961, toen Matsombo na zijn vlucht uit Bumba in zijn geboortedorp Bosia een eigen dokterspraktijk had opgericht, tot op de tragische dag dat zijn hut in brand werd gestoken door een clan uit het nabije dorp Amba, ten gevolge van een verkeerd afgelopen operatie. In de nieuwe roman krijgen we nu enerzijds het verhaal van de gebeurtenissen in Bumba zelf tussen 30 juni 1960 en februari 1961, en anderzijds van wat zich na het incident te Bosia afspeelde, terwijl de tussenliggende periode opnieuw wordt gememoreerd.

De typering van Grégoire Matsombo is uiteraard dezelfde als in de vorige roman, maar wordt hier nu scherper getrokken en dramatischer tot in haar uiterste consequenties doorgevoerd. In Ik ben maar een neger werd Matsombo voorgesteld als het symbool van de geëvolueerde zwarte, losgeslagen en ontworteld, zonder clan (en daarmee verwijs ik opzettelijk naar de titel van een ander boek van Geeraerts, dat geen Kongoroman is maar op een heel ander plan eigenlijk dezelfde psychologische situatie van de vervreemding behandelt), met één voet nog in het oerwoud waar hij echter niet meer thuishoort en niet meer wordt aanvaard, en met de andere voet in de Europese beschaving waarin hij nog niet thuishoort en evenmin wordt aanvaard. Hij is niets, hij is een potsierlijke marionet, maar hij is een mens door een blanke pseudo-beschaving hopeloos verknoeid. Op hem allereerst was de pijnlijke uitspraak van A. de Saint-Exu-

[p. 123]

péry toepasselijk: ‘Neem die wilde. Je kunt hem zijn woordenschat verrijken en hij wordt een onverbeterlijk babbelaar. Je kunt hem de hersens volproppen met al je kennis en die babbelaar wordt een verwaande grootspreker.’ Ongenadig werd Grégoire getekend als een half-beschaafde kleurling met de attributen van het witte hemd, de zonnebril en het mondjevol Frans, de snoever met een pseudo-culturele bagage die bestaat uit halfverteerde en geijkte zinnetjes uit modetijdschriften en The Reader's Digest, maar tegelijk als de vertegenwoordiger van een verdoemd en tragisch voorbestemd ras met ‘in zijn ogen de lege blik van de eeuwige neger’. In Het verhaal van Matsombo wordt precies deze tegenstelling verder uitgediept tot een bijna totale splitsing van de persoonlijkheid, en daarin ligt wel de voornaamste betekenis van de nieuwe roman.

De bouw van de roman lijkt vrij eenvoudig en wat willekeurig, maar is als structuur toch merkwaardig omdat de voormelde splitsing er hoofdzakelijk aldoor wordt uitgedrukt. Het hele boek bestaat, behalve een inleiding en een intermezzo, uit drie lange verhalen die Matsombo doet aan dokter Van den Berghe in wiens dienst hij destijds als medisch assistent heeft gewerkt, en die hem nu toevallig en tot zijn grote verbazing in een bar te Madrid opnieuw heeft ontmoet. Grégoire neemt de dokter mee naar zijn bungalow even buiten de stad en een groot deel van de nacht en de volgende middag zitten zij te praten over de voorbije gebeurtenissen in Kongo en de manier waarop de neger in Madrid is verzeild geraakt.

We krijgen dus een verhaal in de letterlijke zin: Matsombo vertelt op aandringen van de dokter, die dit verhaal dan heeft opgeschreven en het in zijn boek geregeld onderbreekt met het relaas van wat zij onderwijl aten en dronken, en vooral ook met rake beschrijvingen en typeringen.

Een veelbeproefde en traditionele werkwijze dus, eigenlijk wel wat versleten, maar door Geeraerts met veel brio toegepast. Zodra Grégoire op de Avenida José Antonio verschijnt, herkennen wij hem uit de vroegere roman: ‘Er stapte een lange neger uit met een van die vederlicht zijden pakken aan, witte schoenen en een nogal extravagante zonnebril, het model waar-

[p. 124]

mee de stierenvechter El Cordobés overal op reclameborden gefotografeerd staat’. Reeds tijdens het eerste gesprek, in de bar en in de gierende M.G. op weg naar de bungalow, verschijnt opnieuw de potsierlijke opschepperij met het vleugje Europese vernis: ‘Daarbij verlang ik, als het enigszins mogelijk is, in de gelegenheid te verkeren om me intellectueel op een zeker peil te houden. Bij voorbeeld een abonnement op Reader's Digest en andere tijdschriften, praten met interessante lui die wat cultuur bezitten, vruchtbare discussies, artistieke bijeenkomsten, klassieke muziek, Haydn, Vivaldi, Johan Strauss, boeken over filosofie, geschiedenis, godsdienst, economie, enzovoort, chinchin!’

In zijn prachtig landhuis zelf gedraagt Matsombo zich als de gesteriotipeerde, veramerikaniseerde, zelfzekere man-van-de-wereld in een milieu van ultramodern meubilair en keukengerei, bar, koelkast en boven in bed het fijne Spaanse liefje dat hij er op nahoudt. Tegenover haar en het dienstmeisje treedt hij overigens op als een echte patriarch, en één van zijn opvallende kentrekken is zijn drang naar ‘een juiste graad van dictatuur’, die hij trouwens weer laat blijken met het opdissen van allerlei gevleugelde woorden en citaten en ook met verwijzingen naar Hitler en zijn bewondering voor het Duitse volk. Eén van zijn typische uitspraken in dit verband is: ‘Ik ben ervan overtuigd dat er twee soorten mensen zijn. Een kleine elite, de leiders, en de rest een hoop imbecielen die je dom moet houden en verdrukken. Leve de verdrukking! Dit is een strikt persoonlijke opinie die niemand bindt.’ Of nog (hier vanwege Geeraerts niet zonder ironie, die hij in zijn boek kwistig rondstrooit): ‘Het doel heiligt de middelen. De bakermat van deze spreuk is Italië en kijk eens wat een schitterende beschaving ze daar hadden’.

In een opgewonden sfeer van veel whisky en theatrale gesticulaties doet hij dan het avontuurlijke verhaal vanaf zijn directeurschap in het ziekenhuis te Bumba, overheen de reeds gekende moeilijkheden in Bosia, tot zijn dik in de verf gezette, snelle officiële carrière in de nieuwe Kongolese republiek, o.m. als inspecteur bij het ministerie van volksgezondheid, waarna hij zich, gedesabuseerd, kandidaat had gesteld als cultureel attaché

[p. 125]

bij een ambassade en in deze functie in Madrid was terechtgekomen. Ik vat de verschillende fases van dit werkelijk fantastische verhaal vooral samen omdat het bij de lectuur al spoedig een wat dubbele bodem krijgt door de insinuerende opmerkingen die de dokter er af en toe bij maakt. Geïntrigeerd door de hartstocht waarmee Grégoire zichzelf zit op te schroeven, stipt hij op zeker ogenblik aan: ‘Ik had de indruk dat hij alleen tegen zichzelf praatte om zich van iets los te maken’ (26). Wantrouwig geworden gooit hij later een blijkbaar Kongolees spreekwoord op tafel, maar de neger ontwijkt nog behendig de val: ‘De man heeft twee monden, zei ik vormelijk’ (51). Maar uiteindelijk wordt hij op allerlei tegenstrijdigheden en vergissingen betrapt en wordt het hele verhaal door de dokter als leugen ontmaskerd.

Op dit moment van de roman - iets over de helft - ontstaat er een schok: het langzaam gegroeide vermoeden van iets dubbelzinnigs is plotseling bevestigd geworden (waarbij Jef Geeraerts weer blijk heeft gegeven van zijn zeer behendig verhaaltalent), maar het waarom van de leugen blijft een vraagteken; ‘Matsombo keek me hulpeloos aan’ (80). Daarop volgt het Derde verhaal van Matsombo, waarin de roman helemaal omslaat. Het aanknopingspunt met de eerste versie is het relaas van het platbranden van Grégoires doktershut in Bosia, dat we dus ook reeds kenden uit Ik ben maar een neger. Maar daarna komt een volslagen verschillende geschiedenis, een vreselijke biecht eigenlijk waaruit een totaal andere Matsombo aan het licht treedt en de bedoeling en betekenis van zijn weelderig geënsceneerd leugenverhaal duidelijk wordt.

Het begint met het tafereel daags na de brandpartij, waarop de eerste roman geëindigd was, maar dat nu wordt voortgezet met de bekentenis: ‘Het enige dat ik kon doen was mijn wonden likken en op wraak zinnen’ (88). En even later heet het: ‘Maar tegelijk nam ook de haat opnieuw bezit van mij. Als dat eenmaal begonnen is, ben ik verloren’ (92). Het wordt een schrikwekkend verhaal, krachtig en zelfzeker geschreven, van haat en bloedwraak, afslachtingen en moordpartijen, terreur en machtswellust, waarin Matsombo stap voor stap terugzinkt in de barbaarsheid en, gegrepen door razernij en furie nog slechts

[p. 126]

één blind verlangen kent: zich te wreken op de blanke missiezuster die destijds geweigerd had zijn zieke vader in het ziekenhuis op te nemen en hem had laten sterven als een hond. Op het eind van zijn biecht gooit hij dan ook de met bloed besmeurde nonnenkap vóór de ontzette dokter op de tafel. Maar toch ligt de schrijnendste revelatie ook hier niet in dit relaas van krankzinnige verwildering, dat zo totaal contrasteert met de voorgaande fictieve geschiedenis van de politieke en culturele carrière, maar in het lucide moment van zelfherkenning en zelfbeklag waarmee Matsombo op een gegeven moment bevend en koortsig zijn verhaal onderbreekt: ‘Ik besefte met schaamte dat ik geen echte diepe vreugde meer kon beleven aan de bloedwraak (...) Ik was immers door de Europeanen opgevoed die me een geweten hadden ingeblazen. Ik wist dat voor mij nergens genade meer bestond. De blanken hadden mijn geest besmet maar de huid was dezelfde gebleven (...) en in heel de beschaafde wereld ben ik een paria...’

Het is in het licht van deze dualiteit, van dit verbijsterende verlies van de persoonlijkheid, dat de figuur van Matsombo zijn betekenis krijgt. De eerste Matsombo, die in zijn poging tot mytheschepping en zelfverblinding de zwarte in hem wil ontlopen en vergeten, is niets meer dan een karikaturaal produkt van een oppervlakkige westerse beschaving. De tweede Matsombo, in de greep van zijn voorvaderlijk bloed, is niet meer in staat een échte wilde te zijn. Inauthentiek, verdeeld in zichzelf, is hij gedoemd een outsider te blijven.

Door zijn roman te construeren in twee panelen die zich in elkaar spiegelen, is Jef Geeraerts er goed in geslaagd die dualiteit, dit dubbele spel van fictie en bekentenis uit te beelden. Voor zover zijn boek daarnaast ook een goed gedocumenteerde evocatie is van de politieke en economische wantoestanden in de Kongolese Republiek en felle bladzijden kritiek bevat aan het adres van machtsgroepen als de politie, het leger, de UNO en de katholieke missies, is het werk eveneens op gelukkige wijze ambivalent: de rotzooi is wit en zwart tegelijk. Zijn voor mij sympathiekste kritiek en zeker zijn geestigste ironie gelden de lachwekkende wijze waarop de machthebbers van de diverse

[p. 127]

kampen zich tooien met de toverspreuken van een of andere ideologie: de door Matsombo gedode, verwaande pater en de marxistische politieke leider van de Lumumba-jeugd steken hier elkaar naar de kroon. Behalve in de bouw zelf dus zijn de literaire kwaliteiten van de roman in de meeslepende verhaaltrant, de boeiende beschrijvingen, rake typeringen en het handige gebruik van de suspense voldoende aanwezig. Maar één ding: Jef Geeraerts mag het zichzelf niet gemakkelijk maken, hij mag niet verder teren op zijn verworven schrijfvaardigheid en deze thematiek.

Jef Geeraerts: Het verhaal van Matsombo, A. Manteau, Brussel/Den Haag.