Facettenoog

[p. 117]

Belangwekkende ongelijke roman van Rudolf Geel

De weerspannige naaktschrijver, tweede roman van de jonge Amsterdamse auteur Rudolf Geel, is evenals zijn eerste een vrij zonderling boek. Die zonderlingheid komt vooral voort uit de surrealiserende, soms baldadige fantasie waarmee de schrijver kwistig omspringt. Samen met een zeer vlotte schrijfstijl, zin voor humor en een flinke dosis intelligentie, maakt deze fantasie de waarborg en ten dele ook de originaliteit van zijn schrijverschap uit. Het nadeel ervan is dat - vooralsnog - andere creatieve elementen, als constructie en diepere contrastwerking, er haast door overwoekerd worden. Daardoor verkrijgt het boek een soort sprankelende maar vrij oppervlakkige gladheid die soms boeit en soms verveelt, af en toe charmeert en fijntjes laat glimlachen of meebuitelen in de verbeeldingscapriolen, maar anderzijds toch ook - vooral naar het einde toe - te zeer doet afglijden, zonder dat men als lezer de kans heeft gekregen ook eens een dieptesprong mee te maken. Het gevolg is dat men het boek sluit met een duidelijk dubbel gevoel: overtuigdheid van het talent en de mogelijkheden van de schrijver, maar onvoldaanheid over de manier waarop hij er zich àl te rad en àl te zeer zonder rimpels en plooien heeft afgemaakt.

Het eigenlijke thema van de roman is - typisch voor een facet van de moderne literatuur - het schrijven zelf. De schrijvende schrijver (‘de weerspannige naaktschrijver’) die zich over zin en functie van dit schrijven bezint en van daaruit het materiaal opdelft dat tegelijk het project en het resultaat van de bestendig in wording zijnde roman vormt. Een feitelijk paradoxale situatie die, ook toegepast in de film, onlangs geleid heeft tot de grandioze prestatie van Fellini's 8 1/2.

De proporties die deze methode in het boek van R. Geel aanneemt, zijn uiteraard bescheidener. Bij hem leidt het tot een portret van een schooljongen, die ervan droomt dichter en rebels schrijver te zijn en zich voorlopig in het schooltijdschrift

[p. 118]

De ladder uitleeft. Dit portret wordt gemaakt door de jongen zelf, die student is geworden, reeds een boek heeft gepubliceerd (zoals Geel zelf) en nu in drie maanden een nieuw wil schrijven, terwijl hij in dezelfde periode zijn kandidaats moet halen. In de eerste bladzijden duikt de problematische confrontatie met het voorgenomen schrijven op: ‘Ik heb geen andere reden een boek te schrijven dan om mij op leugenachtige wijze van mijn geboorte en verleden los te maken, wat nooit lukt, maar in de leugen is een ondergrond van waarheid, en de waarheid draagt de verborgen kiemcellen van de bevrijding, dat is een troost? (15). Ik leg nadruk op een paar motieven die inherent zijn aan dit schrijversnarcisme en in de huidige literatuur dan ook overal optreden: de autobiografische peiling met therapeutische bedoeling (het schrijven werkt als een katharsis en bevrijding, die de weg vrijmaken naar onbelemmerde zelfverwezenlijking, maar tegelijk het complicerend probleem van de waarachtigheid van dit schrijven. Dit laatste hangt vooral samen met een huidige opvatting dat schrijven niet betekent verslag uitbrengen over iets anders dat al van tevoren min of meer zou vaststaan, maar dat het schrijven precies door de schrijfdaad zelf min of meer eigenmachtig inhouden oproept die dus maar ontstaan in zover ze onder en door het schrijven zelf vorm krijgen. Tussen de écriture automatique van het surrealisme en de logische reportage, als twee extremen beschouwd, staat deze opvatting van het schrijven als ‘recherche’, door de grote nadruk die ze legt op de zelfwerkzaamheid van de creatieve daad, toch dicht in de buurt van de eerste pool. Vandaar dat bij Geel te lezen staat: ‘Ik schrijf dit neer zonder de uitslag te gissen: wie weet schep (kreëer) ik vandaag nog het beeld van mijn jeugd, de omgeving waar ik woonde, de omstandigheden die mij gestalte gaven’ (28). En: ‘Ik moet iets maken, ik heb niets, ik wacht af. Ondertussen beginnen mijn vingers over de toetsen te spelen, de indoortraining van de gokker, misschien een hele avond’ (29). Hier dus weer de onzekerheid, het schrijven als een kansspel waarvan de uitslag (en bijgevolg de waarachtigheid) een vraagteken blijft: ‘ik ben op zoek op heel wat manieren’ (28). De gedachte dat dit schrijven wel eens een onmachtige vorm van zelfbegoocheling zou kunnen zijn, duikt op verschei-

[p. 119]

dene plaatsten op: ‘Ik ben een goochelaar. (...) ik leef van de illusie’ (15) en ‘Ik ben een naakte, een weerloze’ (29). Een vanzelfsprekende obsessie die (sedert Proust al) met die egoïstische schrijfsituatie gepaard gaat, is de nooit aflatende vraag naar het onthoudingsvermogen van de taal: ‘Misschien schrijven wij om aan onszelf onze veranderingen duidelijk te maken, fantasievol, een grotesk en rijk geheel van speelse geheimen en halve waarheden. Want wat voorbij is kunnen wij slechts gissen, al hebben wij een fotografisch geheugen’ (28).

Ik vraag bijzondere aandacht voor deze centrale thematiek, omdat ze voor mij bewijst dat Geel ernstig begaan is met zijn schrijverschap. Een andere kwestie is natuurlijk wat hij daarmee in De weerspannige naaktschrijver heeft uitgehaald. De roman bestaat uit drie ‘boeken’ die vrij los van elkaar staan, en waarvan verscheidene gedeelten volstrekt geen verband met elkaar blijken te hebben. Het is evident dat een werk dat eigengereid ‘zichzelf schept’ en zijn auteur dus aan zijn nukken en grillen kan onderwerpen (wat overigens wel tot op zekere hoogte met alle literatuur het geval is) de neiging vertoont om in structuurloosheid te verlopen. Het eerste groeibeginsel ervan bestaat uit taal- en herinneringsassociaties die, niet gebonden aan chronologie of uit zichzelf alleen maar reeksvormig ontwikkelen.

Maar een kunstwerk is gestructureerd (volgens welke principes ook), dat wil zeggen is (min of meer) bewust onderworpen geworden aan de creatieve dwang van de maker. Iedere geslaagde roman van dat genre vertoont ook de in wezen dubbelzinnige spanning tussen inventieve vrijheid en compositorische gebondenheid: de zinnen ‘vormen zichzelf’, taferelen roepen elkaar geheimzinnig en zelfstandig op, maar tegelijk kunnen ze niet ongestraft de perken van een bepaald (en wellicht gelijktijdig groeiend) structuurpatroon te buiten gaan. Sedert Proust spreekt men terecht meer en meer van muzikale en bolvormige romanconstructies; het zijn metaforische en vage termen, maar ze wijzen toch onmiskenbaar naar beginselen van thematische interrelatie en inwendige verbanden, die de specifieke bouw van veel modern proza uitmaken.

Een dergelijke spanning is het nu die ik in de roman van R.

[p. 120]

Geel te zeer mis. Wel komen er, door de drie gedeelten heen, enkele echo-elementen in voor, zoals de figuren van Albert en Monica en het verhaal van de bespieding op het feestje voor oud-leerlingen, dat wij twee keer van uit een andere optiek krijgen, maar het geheel blijft rommelig. Deze bedenkingen komen hierop neer: zijn opmerkelijke aanleg en op- en inzet heeft Geel in dit boek niet voldoende onder controle weten te houden; het goochelkarakter dat, in zekere zin, aan iedere roman wel eigen is, heeft hij als - interessant - problematisch gegeven wel doorzien, maar door onvoldoende vormgeving is hij in het trucje zelf blijven steken: op de laatste bladzijde is het konijn er nog steeds niet!

De literaire betekenis van De weerspannige naaktschrijver ligt bijgevolg haast uitsluitend in fragmenten, maar er zijn dan ook hele knappe bij.

Het eerste gedeelte (tot pag. 67), het meest surrealiserende, bevat een overdaad van fantasieën, wensdromen en hallucinaties, voornamelijk van seksuele aard. Vanaf pag. 16 is het schrijfprocédé op zichzelf hier ook boeiend. Krachtens hoger beschreven opvatting maken wij het schrijven en de eerste aarzelende resultaten ervan, dat wil zeggen de schemerende aanhef van het nog onzekere verhaal, tegelijk mee. Ter illustratie wil ik enkele stadia daar van reproduceren en nummeren: 1 - ‘Maar je wilt alleen maar schrijven. En bovendien, in het verleden heb je niets meegemaakt. (...) Begin’. (Er is dus enkel de schrijfintentie, de rest is leegte). 2 - ‘Je loopt door het lieflijke dorpje van je jeugd’. (De eerste zin staat er, de zelfwerkzaamheid van het schrijven kan beginnen). 3 - ‘Wat zou je je herinneren zo je dit opschreef, welke leugens haalde je boven, welke tussen de regels verborgen gegevens kwamen te voorschijn om je iets meer inzicht te geven in je toestand in het heden?’ (Het schrijven wordt weer even opgeschort, bedenkingen over de mogelijke uitwerking ervan komen in de plaats). 4 - ‘(...) De ijssalon is gesloten. Ik laat mijn handen naast mij bungelen in plaats van ze in mijn jaszak te stoppen, zoals wij vroeger deden. Wij. De vrienden van vroeger’. (Door associatie neemt het verhaal een kleine aanloop). 5 - ‘Ik kan ze zien lopen. Dit is een begin’. (Het schrijven breekt opnieuw af, weer komt een bedenking over de eerste resultaten ervan). etc.

[p. 121]

Deze geraffineerde en verwikkelde werkwijze boeit mij erg. Maar ongelukkig heeft de auteur ze niet volgehouden; na een tijd hollen de associaties gewoon door. Er zitten langdradige en vervelende stukken in dit eerste deel, maar ook prachtige, pag. 62-63 bij voorbeeld leveren een knap staaltje van bewustzijns-reproduktie.

Het tweede deel (71-161) is veruit het beste van het boek en zou eigenlijk als aparte novelle op zichzelf kunnen staan. Het haalt de herinneringen op aan de middelbare schooltijd, toen de aspirant-schrijver in opstand kwam tegen het schijnheilige en potsierlijke lerarendom. Het milieu is raak getekend in een eigenaardige en zeker originele mengsfeer van realisme en verbeelding; de gesprekken met de lerares Kevelkip doen grinniken, taferelen als het schooluitstapje en het feestje zitten boordevol ironie, jongensachtig cynisme en intelligente opmerkingen. Het relaas van de vrijerij met Elize (123 vv.) o.m. is erg amusant en bewijst welke grote mogelijkheden Rudolf Geel ook als speels en humoristisch verteller bezit. In dit opzicht kan hij wedijveren met J.W. Holsbergen.

In het laatste en kortste deel, dat zich afspeelt op het actuele plan, valt de tijd van schrijven en belevenissen samen, terwijl de roman zelf zich nog steeds in het wordingsstadium bevindt. Zo beschouwd, vormt het structureel wel een soort sluitstuk, maar de inhoud ervan lijkt alleen maar willekeurig. Er is een avondje bij een zekere Matti, een veertigjarige homosexueel en politieke vluchteling. Ook hier komen nog flitsen van fijne humor voor (172-173), maar de rechtvaardiging die de auteur op pag. 210 voor deze verwarde scène schijnt te willen geven, kan niet overtuigen. Met dit alles is De weerspannige naaktschrijver dus een ongelijk boek: belangwekkend van opzet, doorlopend vlot en pittig geschreven, spiritueel gekruid, rijk aan fantasie, maar te lang uitgesponnen, te onbeheerst en te slap van bouw.

Rudolf Geel: De weerspannige naaktschrijver, De Bezige Bij, Amsterdam.