Facettenoog

[p. 112]

Merkwaardig debuut
Andreas Burnier

De debuutroman Een tevreden lach van Andreas Burnier (geb. 1931) is in allerlei opzichten een verrassing. Het boek is modern maar heeft tegelijk iets van de humoristische lichtvoetigheid van de 18de eeuwse levenskroniek; het behandelt belangwekkende problemen zonder ooit psychologisch of moralistisch te worden; het is in zekere zin ook een belijdenisroman, maar slechts voor de helft, want het is gedeeltelijk in de eerste en gedeeltelijk in de derde persoon gesteld, zonder verdere stijlverschillen tussen beide; het is vlekkeloos, tegelijk intelligent en poëtisch geschreven, in een zeer persoonlijke taal; de poëzie ervan is niet die van sentiment en ontroering maar wel van een tintelend intellect dat voldoende afstand neemt om zich niet emotioneel te engageren en daardoor in staat is om op het vlak van de realiteit ernst en ironie, observatie en fantasie, relaas en burleske door elkaar te laten spelen.

Strikt genomen bevat Een tevreden lach de ontwikkelingsgeschiedenis van Simone Baling tussen het einde van haar middelbare schooltijd en de situatie waarin zij, blijkbaar een jaar of zeven later, een zelfstandige en tevreden volwassenheid bereikt. In die periode (een 150-tal bladzijden) maakt zij een aantal avontuurlijke gebeurtenissen door, in een soort Moll Flandersstijl, waardoor de roman ongemeen vlug en boeiend verloopt: zij studeert geneeskunde en evolueert 's avonds op het Leidseplein, moet wegens een leesstoornis geruime tijd haar studie onderbreken, komt in een psychiatrische inrichting terecht, loopt daarna weg van huis en neemt allerlei baantjes aan, krijgt een verhouding met een oudere Duitse professor en beoefent tegelijk de lesbische liefde met Fenneke, laat haar professor in de steek en trouwt met een obscure uitgever die zij haast op speelse wijze kwijtraakt, laat zich opnemen in een trainingskamp voor de Action Juive, woont daarna weer in de vrolijke buurt in Amsterdam, boven een café waar zij vriendschap sluit met

[p. 113]

hoeren en pooiers, hervat haar studie, verschijnt tegen het eind van het boek als dokter aan een psychiatrische kliniek te Doorn en in de allerlaatste alinea opeens als mijnwerker in een niet nader gelokaliseerde ertsmijn. In dit opzicht krijgen we dus een avonturenroman, een soort pikaresk verhaal dat inderdaad duidelijk de kenmerken van deze literatuur vertoont: de gebeurtenissen volgen elkaar zonder veel verklaring of psychologische motivering op, er is geen inmenging van diepere beweeggronden, gevoelsargumenten spelen geen rol, alles speelt zich af met de vanzelfsprekendheid van het verhaal op en om zichzelf. Zoals ik het hier voorstel lijkt het dus wel een kroniekachtige vertelling, en dat is het eigenlijk ook, nog wel met al de typische attributen ervan, maar het eigenaardige is dat het op ieder ogenblik van het boek ook veel méér is dan dat. Een poging tot bondige karakterisering is hier erg moeilijk, als lezer voel je zóveel elementen meetrillen, zóveel raakpunten met een diepe levensproblematiek, terwijl de roman zich toch bestendig in een soort onvatbare dimensie van vrije en luchthartige zelfstandigheid blijft bewegen, ieder tafereel is glashelder en ergens raadselachtig tegelijk, iedere beleving lijkt simplistisch maar is door de taal geraffineerd: het is een boeiende ervaring die ik in die zin nog maar zelden tegenover een roman heb gekend. Het pleit in ieder geval voor het artistieke gehalte van het boek en het dwingt tot een poging om toch enkele elementen daarvan te ontwarren.

Intrigerend is vooreerst de bouw van de roman. Het eerste hoofdstuk heet Bericht en bevat een algemene beschouwing die inzet met de uitspraak: ‘Elk boek is een gevaar’. Van een zeldzame literaire schoonheid, geschreven in een sprankelende en wat mysterieuze taal, geeft het een boodschap mee die de hele verdere lectuur van het boek begeleidt en er als 't ware de bestendige ondertoon van uitmaakt. Ik citeer samenvattend: ‘De mens heeft een lichaam, heeft een ziel vol troebele, ongeordende gevoelens en impulsen, maar hij is geest (...). Elk boek is een gevaar dat de ziel in wil (...). Wij zoeken onszelf (...). Als het droomgordijn optrekt, uiterlijk rond het veertiende jaar, zijn wij iedere oriëntatie kwijt. Door studie, kunst, avonturen, mis-

[p. 114]

schien religie, hopen wij het eigen ik te leren kennen. In hun wanhoop gaan sommigen de grens over: zij worden dichters, krankzinnigen, misdadigers, alcoholici’. De verdere roman kan dan beschouwd worden als een toepassing van deze stelling op de Bildungsjahre van Simone, met dien verstande echter dat hij essentieel een verbeeldingrijk verhaal blijft. De humoristische relativering verschijnt al dadelijk in het tweede hoofdstuk, waar een spelletje wordt gespeeld met een onmogelijk geworden traditionele romanaanhef. Dit hoofdstuk vertelt dan verder, in de 3 de persoon, een episode uit Simones avontuurlijk leven (haar omgang met de Duitse professor en de uitgever) die pas een heel eind verderin het boek in de loop van de gebeurtenissen zal ingeschakeld worden. De volgende vier hoofdstukken worden door Simone zelf verhaald; daarna komen twee lange hoofdstukken in de derde persoon, terwijl de roman opnieuw in de eerste persoon besloten wordt. Deze vaststelling kan op zichzelf irrelevant zijn, toch staat het vast dat in een roman van betekenis dergelijke werkwijze een structuurelement moet bevatten dat de inhoud van het hele boek mede bepaalt. En ik geloof dat de tweede zin van het eigenlijke romanbegin (pag. 17) een aanduiding in die richting geeft. Eerst wordt gezegd dat de chaos van Simones jeugd slechts één doel had: ‘iemand te worden die het jasje om zijn schouders (milieu, werk, leven, lot) waarde geeft, en niet omgekeerd’. Dit doel is het vinden en aanvaarden van de eigen, authentieke persoonlijkheid dus: dit is het hoofdthema van de roman, dat als zodanig trouwens nog enkele malen herhaald wordt, zoals op pag. 150 waar het rondborstige hoertje Lena het Simone nog eens extra duidelijk poogt te maken: ‘Jij moet eens gaan proberen om je eigen te durven zijn onder mensen van je eigen stand (...) en niet voor iedereen proberen het naar zijn zin te maken, want dat kan nou eenmaal niet’. Maar daarop volgt dan deze bedenking: ‘Doordat zij het niet wist, doordat zij een lâche, een eerzuchtige, ik-loze meelacher was (is, wezen zal), duurde het minstens twaalf slagen van het lot voor zij bovenkwam en zag waarvoor zij leefde’.

Dit lijkt mij een belangrijke verwijzing. De hele roman door leeft Simone feitelijk in een zwevende toestand van ikloosheid, en vandaar dat zonder bezwaar en zonder stijlver-

[p. 115]

schil de eerste en derde verhaalspersoon met elkaar kunnen afwisselen; vandaar ook die eigenaardige, psychologisch-ijle sfeer van het boek waarin het personage zich eigenlijk in een soort niemandsland beweegt waarin zij overigens ook nog periodes van bewustzijnsdaling en geheugenverlies doormaakt; vandaar nog het abrupte slot, dat men ongemotiveerd zou kunnen noemen, maar dat aan de lezer slechts opgedrongen wordt precies op dezelfde wijze waarop het zich aan Simone zelf opdringt: ‘Eindelijk had ik het sobere, harde bestaan gevonden, dat ik altijd had gezocht’. De twaalfde slag van het lot is opeens geslagen, en daarmee is het verhaal uit. Dat Burnier precies deze toestand van blind tasten en bewustzijnsholheid, zonder enig beroep op de psychologie, maar alleen door de briljante expressiemiddelen van zijn taal en door zijn hele romanstructuur boeiend en overtuigend heeft kunnen maken, acht ik een artistieke krachttoer.

De persoonsverduistering waar Simone doorheen waadt, vertoont allerlei facetten. Het belangrijkste daarvan is dat zij, zowel voor haar zelfbeleving als voor haar relatie tot de anderen, aarzelt tussen man en vrouw. Geestelijk is zij dus biseksueel, of in zekere zin geslachtloos. Als student begint zij zich als jongen te kleden en vertoont tegelijk duidelijk lesbische neigingen, wat haar in een toestand van onbegrensdheid brengt: ‘Een kosmisch-embryonaal wezen, pure mogelijkheid had ik weer willen worden, iedere realisering, iedere fixatie in een bepaalde rol leek mij de erfzonde’ (37). Diezelfde drang naar onbegrensdheid verschijnt later weer, in een poëtische passus, waar zij in de erotische vervoering met haar vriendin zich man kan voelen zonder de natuurlijke beperking daarvan te ondervinden: ‘Hoe er tussen ons geen sprake was van een (teleurstellend triest) nabootsen naar vermogen van de coïtus, maar hoe het gemis (...) duizendvoudig gecompenseerd werd door de zoete verrukkingen van het lijf aan lijf veelvoudig verstrengeld zijn, het in elkaar overvloeien, hemels, onbegrensd door het eigen ik, onbelemmerd door de beperkte grenzen van de manlijke potentie, het machtig sterven in jou’ (88). Op het eind vindt zij haar zelfvervulling in mannenwerk: ‘Eenvoud, de natuur, en een simpel,

[p. 116]

nuttig mannenleven. Ik keek naar mijn grote, sterke handen, voelde mijn spieren onder mijn mijnwerkerspak, en lachte tevreden’.

Zo bevat deze roman ook de droom van de opheffing van de al embryonaal bepaalde geslachtelijke gedetermineerdheid van de mens, en impliceert daardoor dezelfde verbeelding van veel oude mythen en primitieve rites. Ook daardoor nog ontsnapt hij aan de gebruikelijke psychologie. In zijn bonte en stoutmoedige avontuurlijkheid draagt hij nog het daarbij aansluitende ethos dat er een onverbreekbare samenhang bestaat tussen homosexueel - ingewijde, kunstenaar - krankzinnige, misdadiger - heilige. Aan deze visie, waarbij op de voorchristelijke cultus een beroep wordt gedaan, worden prachtige bladzijden gewijd (81-84). Zij besluiten met een vanzelfsprekende hulde aan Saint-Genet.

Andreas Burnier: Een tevreden lach, Querido, Amsterdam.