Facettenoog

[p. 102]

Hybridische roman
B. Roest Crollius

De heilsleer van Juffrouw François, nieuwe roman van B. Roest Crollius, vertoont een opvallende verwantschap met Opstaan op zaterdag van Jan Gerhard Toonder, dat in mijn vorige kroniek behandeld werd. Het is eveneens een allegorisch verhaal dat zich afspeelt in een bizarre, door voorschriften gereglementeerde en door een onzichtbaar hoofd geregeerde wereld waarin zich een kern van verzet ontwikkelt die de liefde als het enige heilmiddel huldigt. De slotsituatie is volkomen analoog en dus ook in overeenstemming met al dergelijke werken waarnaar ik in verband met het boek van Toonder verwezen heb: het liefdespaar David en Ria ontvluchten als enige overlevenden hun vernielde en brandende gevangenis en treden in een verlaten wereld een nieuwe toekomst tegemoet.

Voor het overige echter vertoont die roman van Roest Crollius een heel eigen aard en wordt het thema van vrijheid en liefde er op een totaal andere wijze in behandeld. Hinderlijk is het hybridische en verwarrende karakter ervan, in toon, stijl en voorstellingswijze, waardoor de ernstige boodschap die de auteur blijkbaar met zijn boek heeft willen brengen op haast onverklaarbare wijze met groteske en potsierlijke elementen wordt vermengd. Het ontbreekt de schrijver zeker niet aan fantasie, maar hij heeft zijn baldadige verbeeldingskracht volstrekt niet tot een structurele eenheid kunnen dwingen. Ik zie geen enkel verband tussen bij voorbeeld de grappige en komische openingstaferelen en de kafkaïaanse en danteske ontwikkeling die het verhaal vooral naar het einde toe neemt. Het boek zit vol staaltjes van humor en ironie die op zichzelf waardeerbaar zijn, maar waarvan de samenhang met het geheel mij ontsnapt. Het lijkt haast op een opzettelijkheid die trouwens ook duidelijk in de stijl aanwezig is. Naast de sobere, directe taal waarin o.m. de beschouwende gedeelten geschreven zijn die het eigenlijke thema dragen, komen een vrij groot aantal ‘literaire’ versierselen

[p. 103]

voor in de aard van: ‘De dag was inmiddels meerderjarig geworden. Perzikrijp licht gaf muren, mensen en dingen een volwassen aanzien en de geluiden die voorbijspoelden hadden de baard in de keel’. De enig mogelijke verklaring is dat de auteur op die plaatsen door een soort bloemlezingstijl met ironie afstand heeft willen nemen tegenover zijn eigen verhaal en zijn hele visie op losse schroeven heeft willen zetten, maar overtuigend werkt het systeem zeker niet. Ook vallen de beschrijvingen van allerlei fantastische gebeurtenissen en de beschouwende gedeelten te zeer uit elkaar. Waar in de roman van Toonder de ethiek zich met kracht uit de hele romanstructuur zelf opdrong, is deze vorm van creatieve expressie hier totaal zoek. De heilsleer van Juffrouw François lijkt mij als kunstwerk een mislukking. Fragmentair bevat het boek natuurlijk geslaagde gedeelten en in zijn geheel getuigt het wel van een aanvaardbaar schrijverschap. Wegens dit laatste en wegens het menselijke belang van de behandelde thematiek verdient het toch een uitvoeriger beschouwing.

De plaats waar de roman zich afspeelt is een wat surrealistisch gesitueerd pension, in een verwaarloosde wijk van een stad, dat de beloftevolle naam Paradijs draagt. Alles is er tot in de puntjes geregeld en onderworpen aan de strenge voorschriften die door een onzichtbaar blijvende en daardoor haast mythische directrice Juffrouw François worden uitgevaardigd. Het verhaal begint op het ogenblik dat David Kindliebe als nieuwe kostganger in het pension arriveert, en het eindigt op het ogenblik dat hij, samen met zijn daar opgedane minnares Ria, het in de vlammen opgaande gebouw weer ontvlucht. Wat daartussen plaatsgrijpt is vooral een bewustwordingsproces, een geestelijke loutering, met als centrale probleemstelling de idee van het paradijs. Op een gegeven moment, zowat in de helft van het boek, wordt zelfs duidelijk dat het hele gebeuren eigenlijk niet werkelijk plaats heeft, maar slechts bestaat als een uitvloeisel van het brein van een vreemde pensiongast, een man in lichtblauwe pyjama, die een boek aan het schrijven is. Zo zouden alle personen, David en Ria incluis, slechts een soort romanpersonages zijn zonder autonoom bestaan, die gedetermineerd

[p. 104]

vastzitten aan de scheppende geest van hun auteur (maker) en moeten leven volgens een vooraf bepaald schema, waarvan sommigen zich nochtans juist willen bevrijden. ‘Wij zijn figuren uit een boek’, verklaart Ria.

Dit Pirandello-achtige thema - zo rijk aan mogelijkheden - wordt echter nauwelijks uitgewerkt, het blijft bij enkele aanduidingen, waarvan de betekenis trouwens ook niet op het vlak van de literaire psychologie blijkt te liggen, maar onmiddellijk allegorisch wordt. De mensen uit de zogenaamde vrije wereld (buiten het pension) bestaan slechts als een soort afschijnsels van hun God, die eveneens het wereldbestel eens en voorgoed heeft vastgelegd. Beter nog: zij willen slechts bestaan als afschijnsels van een God, van wie zij hun hele leven kunnen dromen en in wiens paradijs zij uiteindelijk, na een mislukt aards leven, terecht zullen komen. God: de Grote Romanschrijver van de wereld. Zo beschouwd zou het pension Paradijs niets anders dan een soort strafoord zijn waarin de consequenties van de paradijsgedachte tot het uiterste worden doorgetrokken, waardoor precies - en schijnbaar paradoxaal - enkele uitverkorenen zich van hun dwaling bewust worden en terugverlangen naar een nu bevrijd aards leven waaruit de paradijsdroom, en meteen God, verbannen zou zijn.

Uit welke soort mensen bestaan de pensiongasten immers? Onder leiding van Ria, die hem als een beschermengel wordt toevertrouwd komt David het geleidelijk te weten. De voornaamste met wie hij in aanraking komt en die alle ook tot de klandestiene verzetsgroep behoren, zijn kunstenaars: een dichter, een schrijver, een musicus en een schilder. Zij worden allemaal karikaturaal voorgesteld, met een duidelijk satirische bedoeling. Nogmaals: de ironie is ook hier te gechargeerd, de vertekening te goedkoop om artistiek te overtuigen, het is werkelijk alleen de bedoeling die enigszins interessant is. Wat Roest Crollius - want ten slotte is hij het - bij voorbeeld peroreert over de ‘liefdeloosheid’ van de abstracte schilderkunst, is belachelijk. De artistieke leer die Roest Crollius hier huldigt is tenslotte naïef, en dit bederft zijn argumentatie. Hij laat zijn karikaturale kunstenaarsfiguren ‘als wrakstukken’ de straf en vuurproef van het ‘pension’ ondergaan omdat zij in de hoogmoed van een

[p. 105]

soort koude artistieke mystiek hun sociale rol ontrouw waren geworden, maar welke waarde of bewijskracht heeft dergelijke voorstelling? Tegenover de werkelijke complexiteit van het kunstfenomeen doet ze alleen maar pueriel aan. In een andere afdeling van het paradijs zitten de ongeneeslijken, voor wie dus geen kuur meer kan baten, in hun cellen Sisyfus-arbeid te verrichten. Allen hebben zij ook door eerzucht, hoogmoed en ijdelheid hun nuttig werk in de maatschappij verzaakt en zijn nu gedwongen hun absurde bezigheid tot in de uiterste consequenties ervan eeuwig voort te zetten. Onder hen bevindt zich een student in de theologie die de ambitie had gehad door studie het levensmysterie te kunnen ontraadselen. En ‘nu mag hij levenslang boeken lezen en notities maken zonder ook maar iets wijzer te worden’. De argumentatie is zwak, maar de bedoeling is duidelijk: wie in de wereld op de een of andere manier besmet was door de bacil van een bovenwereldse, paradijselijke droom of een eerzuchtig verlangen, is ofwel voorgoed verloren of krijgt de kans om zich door bezinning te louteren. Onder leiding van Ria en door de kracht van de liefde die hij voor haar heeft opgevat, zal David Kindliebe die loutering bereiken.

Het laatste deel van de roman beschrijft een tocht die David en Ria in de onderwereld van het pension ondernemen, en dit is veruit het interessantste stuk van het boek. De tocht zelf, waarin allusies voorkomen aan de klassieke mythologie, heeft iets van een danteske afdaling in het Inferno (het Paradiso roept vanzelf het Inferno op) en herinnert ook aan Kafka. In de gewelven van deze onderwereld wordt immers het Grote Proces gevoerd, dat al eeuwen duurt en niet tot een einde komt. De beklaagde is God, die ter verantwoording wordt geroepen voor het feit van de schepping, en in feite wordt hier op radicale wijze het proces van het christendom gemaakt. De hoofdthematiek van de roman, anders nogal grillig over het boek verspreid, wordt hier ook sluitend samengevat. Reeds eerder waren sleutelzinnen opgedoken als: ‘Wie het paradijs verwerpt, zal het verwerven’ (118). De bedoeling daarvan wordt nu geheel duidelijk. Slechts door het paradijs tot in zijn absurde consequenties te doorleven, wordt de mens zich bewust van de valsheid

[p. 106]

ervan en verkrijgt hij het besef van een nieuw en ècht paradijs: een louter menselijke wereld waar het leven in volle geestelijke vrijheid slechts zou bestaan ter wille van de mensheid zelf, en vitaal zou gestuwd worden door 'n louter menselijke liefde, zonder bedervende godsidee. Dat verklaart ook de bedoeling van het motto van de roman - een allusie op Sartre - dat in allerlei varianten het boek beheerst: ‘De hel, dat is het wegvallen van de ander’. Het christendom wordt verantwoordelijk gesteld voor een ethiek van persoonlijke verworpenheid, schuldgevoel, boete en bevrijding, die nefast werkt op het vlak van het aardse leven. Tijdens een bezoek aan de kruisigingskamer waar allerlei mensen zich vrijwillig laten kruisigen, wordt het voorgesteld als een monsterneurose: ‘De mensen willen gewoon aan 't kruis. Zij beschouwen het als de bekroning van hun leven’ (141).

De gangbare christelijke ethiek van een verlossing in het paradijs, waarvan de geslachtofferde Christus het symbool is, wordt hier in scherpe bewoordingen afgewezen: ‘We moeten weer leren een bloeiende boom te verkiezen boven een kruis waaraan een bloedend fanatiek man hangt’ (168). In zijn satire op een wereld waarin de mensen het leven eigenlijk liever als slachtoffer ondergaan dan het in vrijheid op te bouwen, heeft Roest Crollius zonder meer gelijk. De weg die hij aantoont, lijkt mij echter - eens te meer - schimmig en weinig overtuigend: is de toverformule liefde immers niet even chimerisch als al de rest?

B. Roest Crollius: De heilsleer van Juffrouw François, De Arbeiderspers, Amsterdam.