Facettenoog

[p. 97]

Opstaan op zaterdag
Jan Gerhard Toonder

Ik ben ongetwijfeld niet de eerste of de enige om in verband met Opstaan op zaterdag, de nieuwe roman van Jan Gerhard Toonder, te verwijzen naar bekende toekomstromans als 1984 en Brave New World of naar science-fiction-films als de reeds oudere prent Metropolis van de Duitse expressionistische cineast Fritz Lang en het recente Alphaville van Godard. Trots veel onderlinge verschillen zijn al deze werken met eenzelfde geest bezield en stellen zij de ontwikkeling van de mensheid in een gelijkwaardig perspectief: zij roepen een volstrekt artificiële en steriel gemaakte gemeenschap op, waarin het totaal geconditioneerde en onpersoonlijkte leven, beheerst door techniek en machines zich afspeelt in een gemechaniseerde omgeving van alleen door lampen verlichte kamers, cellen, liftkokers en gangen. Zowel in Metropolis en Alphaville als in de roman van Toonder wordt het verzet tegen die robot- en computerwereld geleid door een individuele man die nog een restje denkkracht, verbeelding en droom heeft overgehouden. In alle drie kunstwerken wordt de zielloze machine vernield door de rebellerende kracht van de liefde, en op het eind van Alphaville en Opstaan op zaterdag zien wij een verliefd paar, uit het dodelijke labyrint ontvlucht, hoopvol terugkeren naar de oude, natuurlijke wereld. Zo beschouwd krijgen we hier dus de zoveelste variante op het bekende romantische thema dat ‘natuur’ en ‘beschaving’ in een onverzoenbare antithese tegenover elkaar stelt. De wereld die Jan Gerhard Toonder beschrijft, is een gemeenschap van ‘Genoten’, in een volstrekt kunstmatig milieu zonder zonlicht, planten of dieren, tot het uiterste gecodificeerd en alleen door een soort collectieve hypnose in stand gehouden. Alle persoonlijke gedachte-, verbeeldings- en gevoelsleven is er uitgeschakeld en rigoureus vervangen door een vierledige codex van Plichtsbetrachting, Ordelijkheid, Gehoorzaamheid en Tevredenheid. Het meedogenloze naleven van deze Voorschriften

[p. 98]

steunt op de wet van het Vertouwen in de Heren, die nooit iemand gezien heeft maar die vertegenwoordigd worden door drie categorieën van leiders: de Prediakenen, Sociatristen en Wachters, geïnspireerd door een reusachtige computer. Al de hier gebruikte hoofdletters wijzen op een autocratisch regime waarin (samen met de persoonlijkheid uiteraard) alle relativiteit is uitgeschakeld. Alle vormen van leven, zoals werk, eten, liefde en ontspanning zijn tot in het absurde onvrij gemaakt en gereglementeerd, in een systeem van totale massificatie, waarin elk individueel bewustzijn en dus onder meer elk idee van vrijheid in principe uitgeroeid zijn geworden.

Die collectieve verdoving wordt teweeggebracht door de hypnotische werking van een aanhoudende muziek die de Stilte, als symbool van persoonlijke bezinning verdreven heeft, de suggestieve macht van stereotiepe toespraken, lectuur en tv-uitzendingen, en wordt in stand gehouden door een onverbiddelijke politieterreur en een vernuftige methode van bespieden en verklikken waaraan iedereen, krachtens de oppermachtige wet van de Plichtsbetrachting, automatisch gedwongen wordt mee te werken.

Het woord ‘science fiction’ komt bij de bespreking van deze roman al gauw onder de pen, maar is dat hier werkelijk gerechtvaardigd? Is Opstaan op zaterdag eigenlijk wel een toekomstroman? Het boek heeft er - zoals aangeduid - zeker een aantal stereotiepe kenmerken van, maar ik meen dat het veeleer een allegorie te noemen is, in de aard van La Peste of Das Schloss, waarin het daadwerkelijke leven, door de hallucinante voorstelling en de strakke structuur van het boek, tot in het groteske en absurde wordt getrokken. Een serie en karikatuur, inderdaad: een tot enkele grondtrekken herleid beeld van het sociale leven, maar precies daardoor zo gelijkend. De kracht van de karikatuur is tegelijk haar zwakheid; zij reveleert door een vereenvoudiging die op haar beurt de complexiteit van de werkelijkheid te kort doet. Maar de allusies die Toonder maakt op een geüniformiseerde wereld waarin wij allen wellicht dieper ondergedompeld zitten dan wij meestal vermoeden, zijn duidelijk en talrijk. Het is een concentratie-wereld waarvan letterlijk de con-

[p. 99]

centratiekampen de uiterste consequentie vormen. Maar bestaan ze niet haast overal ter wereld, onder alle regimes, die alle op een of andere manier knoeien met het begrip vrijheid? En gebeurt dit knoeien niet overal onder de dekmantel van verheven leuzen en eerbiedwaardige ideologische stelregels? Leggen de onzinnigste taboes niet overal de persoonlijke levens- en geesteskracht van de mens aan banden? Miljoenen mensen leven in totalitaire staten met hun kerkelijke en sociale slogans, mysterieus gehouden mythes, hun politieterreur, machtswellust, berekende nivellering, beknotting van de eigen levensdrang onder de mom van een of andere collectieve heilsleer, met hun brainwashings, karikaturale rechtspraak en dictatuur van de bureaucratie. En ook onze westerse democratieën kennen de gevaarlijk toenemende massificatie, de verscherpte censuur, de groeiende politiemacht, het haast anonieme geweld, de leugen van de voorlichting in pers, radio en tv: allemaal vormen van in slaap wiegen, zoet houden, bedotten en knechten.

Onze gangbare leuzen van Vaderland, Orde, Moraal, Burgerzin en dergelijke zijn in wezen niet veel minder hol en vals als die waardoor Toonders maatschappij wordt beheerst. Het is een kwestie van graadverschil; meer niet.

Lege woorden en de huichelachtigste fraseologie overspoelen ons dagelijks. En laten we bij voorbeeld niet vergeten dat in een zogenaamd vrije, christelijke wereld door de beslissing van één man, president Truman, de totaal nutteloze slachting van Hiroshima mogelijk is geweest, zonder dat die wereld officieel heeft geprotesteerd. Als dit mogelijk is, is alles mogelijk: deze gedachte met grote kracht levendig te hebben gemaakt, is zeker niet de geringste verdienste van Toonders roman.

De hoofdfiguur van het verhaal is ‘schrijver’ Genoot Chrone. In deze maatschappij betekent ‘schrijver’ alleen nog kantoorklerk, 'n volkomen gestandaardiseerd ambtenaar, die eindeloos de teksten van het Voorschriftenboek slaafs moet kopiëren. De roman begint met de beschrijving van zijn ontwaken op zaterdag, de eveneens tot in alle punten collectief geleide recreatiedag. Het is echter geen gewoon ontwaken, want 's nachts heeft Chrone een droom gehad waarvan hij zich flarden herin-

[p. 100]

nert: ‘(Hij) had in een flits zichzelf zien staan onder een sterrenhemel, wachtend op de morgen van een zomerdag met bomen, bloemen en de open zee’. Dromen betekent herinnering hebben van een andere, vroegere wereld, en is ten strengste verboden. Chrone leeft voortaan met het besef van zijn gevaarlijke overtreding in schuld en angst, temeer daar zijn vrouw Lena enkele droomwoorden heeft opgevangen en dreigt hem aan te geven. En daarmee is het boeiende verhaal - een uitstekende detective waardig - op gang gebracht. Na allerlei avonturen wordt Chrone aangehouden, voor een hersenspoeling gevangen gezet en daarna tot kruier gedegradeerd. Daar, in de onderste lagen van de maatschappij, komt hij in contact met andere mannen, allemaal ‘gespuis’, die eveneens dromen. Als ontevredenen en onruststokers sluiten zij zich bij elkaar aan tot een geheim genootschap, dat zal uitgroeien tot een verzetsbeweging: de Duikers. Op zekere dag breekt de opstand uit, bezield door Chrone die kost wat kost de wereld van zijn droom wil terugvinden, en geleid door enkele zware jongens uit de muitende groep. Er wordt vernield en gemoord, maar bij de opstandelingen zelf treedt haast onmiddellijk onenigheid op: slechts een kleine minderheid wil daadwerkelijk ontsnappen naar de buitenwereld, de meesten willen liever blijven om in de bestaande maatschappij de leidende plaatsen te bezetten en zelf aan de macht te komen. Terwijl Chrone en Werila, die elkaar hebben liefgekregen, samen met enkele getrouwen door de riolen ontsnappen, wordt de opstand echter gesmoord door Lena en haar lesbische vriendin Carla, die als twee Zwarte Engelen met giftgas de terreur herstellen.

Deze zeer ongevoelige ‘samenvatting’ dient alleen om nog de nadruk te leggen op andere aspecten van de roman en te wijzen op de polyvalente interpretatiemogelijkheden ervan. Door die complexiteit heeft Toonder zijn boek gelukkig behoed voor een idyllische rechtlijnigheid. Er blijkt vooreerst uit dat hij zeker geen boodschap in zwart-wit heeft willen brengen. Op de vraag hoe hij tegenover een massaal geleide, onderworpen en gecodificeerde samenleving staat, valt niet eenvormig te antwoorden. Uit de oproer blijkt dat de meesten wel geneigd zijn

[p. 101]

deel te nemen aan collectieve uitbarstingen van woede en geweld maar dat zij er primo voor terugschrikken hun levensstaat werkelijk te veranderen en secundo er eigenlijk alleen op uitzijn zelf machtsposities te veroveren. De consequentie van deze gedachte is dat de mens essentieel een wezen zou zijn dat in verblinding wenst te leven, wellicht alleen in een toestand van geestelijke verdoving kan leven, en slechts door hebzucht gedreven wordt. Uit deze pessimistische kijk op de ‘revolutie’ kan nog blijken dat de ‘linkse’ opstandigheid haast fataal gedoemd zou zijn zichzelf op te heffen zodra ze daadwerkelijk aan de macht komt. Links kan bijna alleen zin hebben als aanduiding van een vrije oppositionele geesteshouding, als een mentaal verweer tegen verknechting en vrijheidsbeknotting: het heeft een reëel bestaand rechts machtsmisbruik nodig om zich te handhaven. Een andere relativering van de mogelijkheden van de opstand ligt in de slechts summier aangegeven verdere lotgevallen van Chrones medevluchtelingen: terug in de oude wereld komen zij vrij gauw in een ander, gelijkwaardig dwangsysteem terecht. En wat is tenslotte de betekenis van de redding van Chrone en Werila? Zoals Godard in zijn film heeft Toonder het bij een vage, romantische aanduiding gelaten. Man en vrouw stappen in de richting ‘waar straks de eerste sterren rijzen, en waar zij eens de zee hadden gezien’. Het zegt niet veel en biedt in zijn zoeterige wazigheid zeker geen enkel houvast. Als dit werkelijk het meest positieve is wat de ‘gedroomde wereld’ te bieden heeft is het pover: wij weten allen wel hoe bitter weinig dergelijke idyllische stemmingen om het lijf hebben. Nee: voor mij ligt de grootste waarde van Toonders zeer knap geschreven roman in het wakker schudden en levendig houden van de gedachte dat ‘opstaan op zaterdag’ vooral moest betekenen verbeten te vechten, voor het behoud en de groei van het vrije persoonlijke bewustzijn.

Jan Gerhard Toonder: Opstaan op zaterdag, De Bezige Bij, Amsterdam.