Facettenoog

[p. 92]

Boeiende situatieroman
Jacq Firmin Vogelaar

Volgens de omslagtekst gebruikt Jacq Firmin Vogelaar (23) voor zijn tweede roman Anatomie van een glasachtig lichaam, liever de kwalificatie ‘situaties’. Naast andere jonge auteurs, die hun boeken ‘project’ of gewoon ‘tekst’ noemen, ontmoeten we hier dus de zoveelste blijk van wantrouwen tegenover de roman. Discussies over een term doen hier weinig ter zake: al is J.F. Vogelaars nieuwe boek allerminst een enkelvoudig en rechtlijnig psychologisch verhaal, het behoort tot een reeds gevestigd genre van moderne prozaliteratuur, waarvan bij ons o.m. Ivo Michiels en Hugo Raes bekende vertegenwoordigers zijn. Destijds heb ik Het afscheid van Michiels een situatieroman genoemd en Een faun met kille horentjes van Raes is dat ook. De term situatieroman duidt hier dan op een gemeenschappelijk structuurprincipe en laat alle verdere verschillen ongemoeid: het is namelijk een roman die opgebouwd is uit een groot aantal kortere fragmenten die niet in een direct causale of chronologische orde, maar in een losser en suggestiever associatief en simultaneïstisch verband geleidelijk en mozaïekvormig de geestelijke situatie van een centraal personage uitbeelden. Zulke situatiepersonages zijn dan bijv. Pierre Wesselmans (Michiels), Michael Houtdrager (Raes) en Hilde Verheyen uit de nieuwe roman van J.F. Vogelaar. Het begrip ‘situatie’ is hier daarbij ook nog in specifiek existentialistische zin op te vatten: het ‘ik’ bestaat uit een voort-durende, wisselende opeenvolging van zeer concrete interrelaties tussen mens en wereld. Men kan nog zeggen: de menselijke persoon is een kristalliseringsfiguur van tijdelijk en ruimtelijke bepaalde concrete situaties of atomen, die geanatomiseerd kan worden. Vandaar dan de titel. Dat het lichaam hier ‘glasachtig’ is, verwijst naar een psychologische eigenschap, waarover straks meer.

Het begin van de roman is gedateerd als ‘16 december’ en één van de laatste fragmenten als ‘23 september’. Daardoor wordt

[p. 93]

dus expliciet een tijdsverloop bepaald, dat nochtans ook al voldoende door de verhaals-elementen wordt aangegeven. Ik zie er vanwege de auteur de bedoeling in - die hij ook met allerlei andere middelen nastreeft - om zo exact mogelijk het zelfstandige, meedogenloze bestaan van de buitenwereld (de kalender) aan te duiden, dat tot een autonome orde behoort, waartegen de mens niets vermag. Tegen deze objectieve kalendertijd botst dan de subjectieve tijdsbeleving van de romanfiguur Hilde Verheyen, die geobsedeerd wordt door de gedachte dat zij dertig jaar wordt (en daarmee de symbolische leeftijd van volwassenheid en zelfstandigheid bereikt?). Een plaats in het boek waar die botsing treffend wordt uitgebeeld, is kenmerkend voor de schrijftechniek van J.F. Vogelaar: Ze moet, wat anders nooit hoeft, nu op de verkeersborden letten - als ze 'n bord met 30 erop ziet met 'n rode rand eromheen, denkt ze er opeens aan dat ze vandaag dertig wordt, al geworden is: niet boven de dertig, daar houdt alles op - ‘niet boven de dertig in de binnenstad, overtredingen worden beboet’ (289). Zo is één van de elementen van Hildes situatie aangegeven: de greep van de tijd, de onleefbare druk van het verleden en het gat van de toekomst.

In een soort korte inleiding, die aan het eerste hoofdstuk van de roman voorafgaat, wordt de ruimtelijke situatie aangeduid. De jonge vrouw staat in haar kamer voor het gesloten raam, ‘staat met haar gezicht vlak voor de ruit, en kijkt naar buiten’. Het hele boek door komt die situatie terug en krijgt door de herhaling steeds meer diepte en betekenis. Het huis zelf is als een glazen lichaam, waarbinnen zij leeft in een schijnbaar maar onwerkelijk contact met de buitenwereld: glas laat de wereld door en je kan er doorheen kijken, maar het is tegelijk een koude, harde wand. Daarbij is de kijksituatie, waartoe Hildes bestaan nagenoeg gereduceerd is, zelf al een symbool van passiviteit en onmacht. Ook kijken is immers een vorm van contact die tegelijk afstand schept en isoleert, en bekeken worden kan zowel een situatie van gemeenschap als een bedreiging scheppen. Een foto is ‘een kijkspel waarbij niet duidelijk is wie kijkt en wie bekeken wordt, en misschien is 't wel allebei tegelijkertijd’ (245). Dit zijn allemaal elementen van de kijksituatie waarin de roman-

[p. 94]

figuur steeds dwingender gevangen raakt. Door het raam kijkt zij naar de man die aan de overkant woont en volgt hem soms, zelf ongezien, op straat naar zijn werk. Zij kijkt door verrekijkers en kijkkanonnen, in de bioscoop kijkt ze naar de figuur op het scherm als naar zichzelf: glazen en lenzen zijn haar bestendig medium. Daarbij komt nog dat zij zelf een bril draagt en één glazen oog heeft. En tenslotte, ‘aan alle kanten kwetsbaar’ pantsert zij haar eigen lichaam als met glas tegen de buitenwereld: ‘Ze voelt hoe ze van buiten hard wordt als 'n harnas, 'n glazen pantser’ (113).

In verband met al die vormen van kijken en observeren, vermeld ik eerst enkele sterke taferelen, waarin J.F. Vogelaar zich reeds een schrijver van belang toont.

De in de herinnering beleefde liefdesscène, waarin de inhibitie die Hilde remt door haarzelf wordt vastgesteld: ‘...ik snakte naar hem, of plotseling zag ik mezelf zoals ik daar lag, vlezig, lelijk en vol verlangen, ik kon niet meer, zijn hippend geslacht brandde in mijn hand, ik liet het los en duwde hem zonder iets te zeggen van me weg’ (44). Het schrijnende masturbatietoneel boven een spiegel, dat in zijn donkere, lyrische intensiteit herinnert aan soortgelijke tonelen bij Hugo Raes (106-107). De wandeling door de besneeuwde stad, waar zij de wereld rondom haar scherp waarneemt als een film van beelden waarin zij zonder raak- en herkenningspunten verloren loopt: ‘buiten is niets voor mij, alleen 's nachts is er niemand, maar dan moet je nog meer op je hoede zijn, en binnen, ik kan er niet uit...’ (68-72). Zo groeit geleidelijk het complex van remmingen en angst, waardoor Hilde autistisch in zichzelf besloten zit, hunkerend naar contact met mens en wereld, bezeten door haar gefrustreerde erotische verlangens maar zich beschuttend en beveiligend tegelijkertijd omdat zij zich van haar daadwerkelijke onmacht tot liefde scherp bewust is, zich alleen nog openspreidend in de eenzaamheid, die haar soms op de rand van razernij en krankzinnigheid brengt. Haar nood aan dierlijke warmte wordt in enkele herinneringsbelevenissen schokkend uitgebeeld. De manier waarop de auteur in zulke taferelen met poëtische taalkracht de realiteitservaring tot buitengewone spanningen opdrijft, laat niet de minste twijfel bestaan aan de grote mogelijkheden van zijn schrijverschap.

[p. 95]

Het enige wezen met wie Hilde werkelijk omgang heeft (honden en katten houdt zij buiten, haalt ze eerst aan en schopt ze dan met sadistisch genoegen weg: één van de talrijke neurotische symptomen van haar gefrustreerd liefdeverlangen) is de oude, halfverlamde grootmoeder bij wie zij inwoont en die zij verzorgt met menggevoelens van verplichting, wreedaardig misprijzen en afschuw. De grootmoeder is namelijk destijds verminkt geworden in een auto-ongeval op weg naar de doop van Hilde, een gebeurtenis die één van de trauma's uit Hildes verleden heeft veroorzaakt, samen o.m met het ongeluk waarbij haar broer met een kogeltje uit een windbuks haar oog kapotschoot. Zo kan haar situatie in het huis beschouwd worden als een tot een paroxisme uitgroeiende obsessie van het verleden, met al de banden die haar vandaar uit gesloten houden binnen zichzelf en afgesloten van de buitenwereld. Op het eind van de roman wordt die dubbele glazen wand letterlijk en symbolisch doorbroken: Hilde gooit een glazen knikker (haar glazen oog?) door de ruit en ten gevolge van een onhandige manoeuvre slaat de grootmoeder dood met het achterhoofd tegen de rand van haar karretje. De beide scènes waarin deze bevrijding zich voltrekt, zijn meesterlijk en hallucinant.

De thematiek die ik hier nu samenvat, is in brokstukken over de hele roman verspreid, als 'n zich geleidelijk uitbreidend grillig web van situaties die samen 'n vrij ingewikkelde maar ongemeen rijke structuur vormen.

De schrijfmiddelen die daartoe door de auteur worden aangewend zijn sterk gevarieerd en omvatten de meest uiteenlopende technieken om de relaties tussen mens en wereld, tussen psyche en realiteit te vatten en te beschrijven: gewone verhaalsfragmenten, werkelijke en fictieve monologen en dialogen, toneelstukjes, verbeeldingstaferelen en visioenen, kranteberichten en brieven, opschriften en flarden tekst uit mode- en reclamebladen wisselen elkaar af. Daarnaast worden ook nog allerlei typografische middelen aangewend, zodat de overstelpende rijkdom weleens overdaad wordt, die de auteur in volgende werken ongetwijfeld zal weten te beperken. Ik neem mij voor op deze bijzondere schriftuur en technische virtuositeit elders uitvoerig in te gaan.

[p. 96]

Samen met J. Bernlef, Jacques Hamelink, Enno Develing en R. Geel behoort J.F. Vogelaar tot de beste Nederlandse prozaschrijvers van de jonge generatie. Boven zijn leeftijdgenoten in engere zin steekt hij met kop en schouders uit.

Jacq Firmin Vogelaar: Anatomie van een glasachtig lichaam, J.M. Meulenhoff, Amsterdam.