Facettenoog

[p. 87]

Golden Ophelia
Ward Ruyslinck

Stefan Pielek, genaturaliseerde Pool, bloemist van beroep, is als hoofdfiguur van Golden Ophelia, de nieuwe roman van Ward Ruyslinck, een wat naïevelijk romantisch personage, in wie de droom van goedheid, zuiverheid en liefde definitief vertrapt wordt door een egoïstische, leugenachtige, meedogenloze, wreedaardige maatschappij. De lezers van Ruyslinck komt deze thematiek dadelijk vertrouwd voor. De toon waarin deze auteur zijn voorgaande boeken heeft geschreven, en dus ook de visie op het leven en de mensen die hij erin heeft uitgedrukt, is beurtelings humoristisch en dramatisch. Humor met de varianten van speelse ironie tot scherpe satire en sarcasme, zoals in De ontaarde slapers, De stille zomer en De paardevleeseters. Dramatiek met varianten van hallucinaire of sentimentele pathetiek in Het dal van Hinnom en Het reservaat. Beide visies en toonaarden komen uiteraard ook in allerlei combinaties voor, en zowel de ene als de andere manier houden een strenge en hartstochtelijke sociale kritiek in en tonen het morele engagement van de schrijver. Persoonlijk en louter om literaire redenen, verkies ik de humoristische Ruyslinck boven de dramatische. In het blootleggen van de haast pittoreske menselijke kleinheid en de bonte aspecten van de comédie humaine, vind ik hem als schrijver zuiverder en trefzekerder dan in zijn directe aanpak van de tragiek, waar hij gemakkelijk in het theatrale of sentimentele ontspoort. In Golden Ophelia zijn humor, tragiek en sentimentaliteit op een eigenaardige, klaarblijkelijk opzettelijke wijze dooreengeweven.

Het vertrekpunt van de roman is een voor de schrijver wel karakteristiek tafereel, waarin Stefan Pielek voor de politiecommissaris moet verschijnen, opgeleid wegens poging tot zelfmoord. Het blijkt namelijk dat de burger ook in zijn besluit tot zelfmoord en in zijn keuze van een bepaald soort van zelfmoord helemaal niet meer vrij is, maar ook daarin gebonden

[p. 88]

aan strikte administratieve voorschriften. Stefan moet dus een officiële aanvraag tot zelfmoord indienen, op een formulier dat ‘model AZ 31’ heet, en daarin ook vermelden dat hij het door middel van chemicaliën wil doen. Over een paar weken zal hij dan eventueel de vergunning ontvangen. Tot zelfmoord is hij in ieder geval vastbesloten en als motief geeft hij op: vlagen van neerslachtigheid en ondraaglijk eenzaamheidsgevoel wegens de onverschilligheid en harteloze zelfzucht van de mensen. Een symbool van die humanitaire verwording ziet hij, vanuit zijn beroep als bloemist, in 't feit dat de mensen tegenwoordig kunstbloemen verkiezen boven levende bloemen, plastic boven natuur: ‘De mensen kunnen niet meer ruiken, ze willen ook niet meer ruiken, meneer de commissaris. Het enige waar zij een gevoelige neus voor hebben overgehouden, is de reuk van het geld’.

Vanuit deze beginsituatie ontvouwt zich de roman verder in drie fases. In de eerste fase wordt een beeld opgehangen van Stefans trieste ervaringen van het egoïsme, de hebzucht, huichelachtigheid en liefdeloosheid van de mensen. Op zijn eigen, beminnelijke manier rekent hij voorgoed met de maatschappij af door zijn hele voorraad bloemen gratis weg te geven. De tweede fase brengt een plotselinge ommekeer: door de menslievendheid waarmee Stefan zich bekommert om het lot van een oud vrouwtje dat in een uitgelaten volkstoeloop wordt vertrapt, leert hij haar kleindochter, de mooie jonge bloemenkweekster Emmy kennen. Hij noemt haar Golden Ophelia, naar de naam van een door haar gekweekte roos. In de idylle die onmiddellijk onstaat, ontdekt Stefan de onmogelijk gewaande liefde en meteen een nieuwe zin voor zijn leven. Vanuit deze climax echter vertrekt de derde fase, die door een nieuwe omkering even plotseling naar de catastrofe leidt. Om zijn intussen afgeleverde vergunning tot zelfmoord en daarmee ook zijn morele verplichting tot zelfmoord ongedaan te maken, doet hij samen met Emmy een beroep op de Poolse gezant. De vriendelijke bereidwilligheid waarmee de man hen schijnt te willen helpen, betekent voor Stefan ook de verlossing uit zijn tweede dwanggedachte: eindelijk heeft hij een onbaatzuchtig mens gevonden. Helaas, terwijl Stefan op het politiekantoor de

[p. 89]

zaak in orde brengt door de commissaris om te kopen, laat Emmy zich graag door haar innemende weldoener verleiden, wat zij daarna met luchthartige, vrolijke spot aan Stefan bekent. Op dit moment valt de wereld voor hem definitief in duigen.

Tot zover een samenvatting van de intrige. Mijn leeservaring van deze roman is wel wat eigenaardig geweest. Na de eerste lectuur dacht ik dat het boek, niettegenstaande de schrijfvaardigheid van de auteur die hier en daar weer fijne trekjes oplevert, ronduit een mislukking was: de opzettelijke en doorzichtige intrige, de gemeenplaatsen en de sentimentaliteit hinderden mij geweldig. Het is echter een bekend feit dat het oordeel over een tekst zich na herhaalde lectuur zelfs grondig kan wijzigen. Zo heb ik naderhand gemeend van de roman een interpretatie te kunnen geven, waarin de vernoemde tekorten toch een zinvolle functie krijgen. Maar ook deze interpretatie sluit enkele werkelijk zwakke kanten van het boek nochtans niet uit.

Een eerste vaststelling is dat de roman in wit-zwart contrasten is opgesteld. Stefan is de dromer van een onwezenlijke wereld: ‘Op een gevleugelde schimmel door de lucht zweven boven eindeloze velden van zonnebloemen, in een wonderlijke wereld leven, bevolkt met vriendelijke, eerlijke, helpende en begrijpende mensen, mensen met 'n hart en een ziel’. De anderen zijn de ‘wolven en de haaien’, slechts gedreven door egoïsme, hebzucht, huichelachtigheid en liefdeloosheid. Zulke tegenstellingen zijn uiteraard alleen mogelijk in de verhalende literatuur, waarin de schrijver doelbewust en opzettelijk de wereld een bepaalde structuur opdringt.

Ik geloof echter dat de moderne sensibiliteit dit soort van veralgemeningen niet meer verdraagt. Zij lijken mij slechts in twee gevallen literair nog een kans te hebben: ofwel moet de tegenstelling in haar absoluutheid een overtuigend tragische dimensie scheppen, ofwel moet ze door humor gerelativeerd en verkleind worden. In Golden Ophelia lijken, althans op het eerste gezicht, die beide mogelijkheden echter op dubbelzinnige wijze door elkaar te lopen. Het eerste hoofdstuk al, waarin de geschiedenis van de verplichte vergunning tot zelfmoord op zichzelf een goede vondst is, wordt door die tweeslachtigheid geken-

[p. 90]

merkt. Het had bij voorbeeld het begin kunnen worden van een wat ondoorgrondelijke, kafkaïaanse situatie, waarin Stefan door de gevoelloze bureaucratie verpletterd werd.

Maar van meet af aan wordt die mogelijkheid teniet gedaan door de vaudeville-achtige humoristische manier waarop de commissaris wordt voorgesteld: ‘Het hoofd van de commissaris was omgeven met een aureool. Misschien ging hij opzettelijk zó staan, dat de kruin van zijn kaal hoofd precies even hoog kwam als het stoffige porseleinen kapje van de hanglamp achter hem, zodat het leek of er een bovennatuurlijk licht achter hem uitstraalde’.

De toestand van de ontgoochelde bloemist is wezenlijk tragisch maar de koddigheid van zijn burleske tegenspeler maakt er haast een grap van. De afstand tussen tragedie en grap is trouwens vaak maar een kwestie van toon en graadverschil. Of de zielige Stefan zelf ook door de schrijver met ironie bejegend wordt, is in dit eerste hoofdstuk nog wat twijfelachtig. Want ook de gekwetste argeloosheid schommelt gemakkelijk tussen verhevenheid en bespottelijkheid, en het is wel degelijk op dit grensgebied dat de roman zich afspeelt. In het volgende hoofdstuk lijkt het mij echter duidelijk dat de figuur van Stefan zelf met meewarige ironie wordt bestookt. Ik bedoel het tafereel waar hij de excentrieke vrouw ontmoet, die onder het motto ‘Iedere vrouw haar eigen bontmantel’ collecteert voor de Zusterschap van de Pels. Ook deze figuur is typisch voor de satirische verbeelding van Ruyslinck en het toneel is werkelijk grappig. Wanneer deze vrouw geld uit haar collectebusje neemt om haar consumptie te betalen en die diefstal goedpraat met een spitsvondige redenering, waaruit blijkt dat de hele wereld één dievenbende is, gaat Stefan aan het huilen: ‘Zij heeft gelijk, ik ben een domoor, dacht hij, de een steelt van de ander. (...) De tranen sprongen hem in de ogen’. En even later denkt hij: ‘Ik ben ziek, ik heb een gezwel in mijn ziel’. Tegenover een kleine, pittoreske, knotsgekke wereld slaat Stefan eveneens een potsierlijk figuur. Ruyslinck ironiseert de samenleving die beheerst wordt door het geld, het domme machtsgevoel en de seksualiteit in een zo petieterige dimensie, dat de absolute goedheid, rechtvaardigheid en liefde daartegenover evenzeer belachelijk

[p. 91]

worden. En deze tweevoudige spot vertegenwoordigt een nieuw element in zijn werk. Van daaruit is ook Stefans wereldvreemde, sentimentele idylle te verklaren, en is de opzettelijke intrige waarschijnlijk bedoeld als een haast drakerig stramien waarop de gebeurtenissen zich wetmatig voltrekken. Misschien ironiseert het al te gemakkelijke verhaal daardoor zelfs wel zichzelf. In ieder geval lijkt deze interpretatie mij de enige die de roman als geheel kan rechtvaardigen.

Voor de rest liggen de literaire kwaliteiten van Golden Ophelia naar Ruyslinckiaans recept natuurlijk weer verspreid over allerlei geestige toneeltjes, waarvan de geschiedenis van de gratis uitverkoop van de bloemen wel het beste staaltje is. Maar toch meen ik dat de lezers van Ward Ruyslinck een volgende keer van hem wat substantiëlers en ook wat nieuwers mogen vragen.

Ward Ruyslinck: Golden Ophelia, A. Manteau, Brussel/Den Haag.