Facettenoog

[p. 65]

Aanklacht tegen hypocrisie
Adriaan van der Veen

Een idealist, van Adriaan van der Veen, is het prototype van wat tegenwoordig een ‘conventionele’ roman wordt genoemd. Deze karakterisering heeft weinig of niets te maken met de aard van de zogenaamde ‘inhoud’ van de roman, maar wel met het feit dat deze inhoud zeer gemakkelijk uit de structuur van het verhaal los te maken is en dus eigenlijk haast even goed buiten de roman bestaat als erin. De intrige en de personages functioneren op duidelijke wijze in dienst van een vooraf bestaande thematiek, die ontwikkeld en geïllustreerd moet worden. De structuur van de roman is daarom die van het zich chronologisch en rechtlijnig ontvouwende verhaal, dat bestaat uit een reeks taferelen en uit dialogen die vooral een karakteriserende en bespiegelende rol vervullen. De taalinventie is gering, het taalgebruik is haast louter communicatief en blijft doorlopend in de buurt van het verslag, de realistische beschrijving en het betoog. Voor diegenen die menen dat de roman een getrouwe mimesis is van de ‘waarneembare werkelijkheid’ (wat deze vage term ook mag betekenen), waaraan hij als literaire structuur dan ook ondergeschikt blijft en waarnaar hij voortdurend verwijst, levert dit boek een treffend argument. Voor hen echter die van de roman in de eerste plaats een taalcreatie en een structuurvorming verwachten, waarbinnen en waardoor een nieuwe (of nieuwsoortige) werkelijkheid ontstaat, die door de scheppende vormgeving zelf wordt voortgebracht, is dit boek ontgoochelend. Dit is het ook voor mij persoonlijk omdat ik er al te zeer de roman in aangewend zie als een vehikel voor de behandeling van levensbeschouwelijke en morele problemen, en er al te weinig in geboeid word door de intrinsieke kracht van de schriftuur zelf. Het is al te duidelijk een roman over iets, dat kan naverteld en bediscussieerd worden buiten het verband van de roman zelf. Als lezer van literatuur zit men vrijwel met lege handen. Voor mij is deze opvatting van de roman totaal voorbijgestreefd.

[p. 66]

Iedere roman verdient nochtans beoordeeld te worden volgens criteria die aan zijn eigen aard worden ontleend. Een idealist beantwoordt niet aan wat ik van de huidige proza-literatuur verwacht, maar is in zijn soort niettemin een voortreffelijk boek. Tussen overtuiging en voorkeur enerzijds en objectieve waardering anderzijds dient hier een scherpe grens te worden getrokken. Als kunst van de realistische nabootsing of reconstructie, die zich zowel manifesteert in het opzetten van dramatisch gespannen tonelen als in het uitwerken van geanimeerde dialogen, verraadt deze roman natuurlijk de vaardige en trefzekere hand van een geroutineerd auteur die altijd een bepaald niveau haalt. Als betoog pakt het werk de behandelde problematiek op heldere, genuanceerde en intelligente wijze aan, schept geestelijke ruimte door een veelvuldige afwisseling en relativering van de stellingen, en is sympathiek door de openhartigheid waarmee de dingen bij hun naam worden genoemd. Sommige gedeelten, zoals het gesprek tussen Paul en Leenmans (163-171), de tonelen van verwarde en onbegrepen erotiek tussen Paul en Liny (o.m 91-93) en de laatste hoofdstukken in hun geheel, zijn zeer geslaagde voorbeelden van verhaals- en uitbeeldingskunst. Maar als totaliteit is de roman dan weer 'n wat té doorzichtig en opzettelijk in elkaar gepast meccano-bouwsel om nog veel meer te kunnen reveleren dan wat er feitelijk staat. En op dit ‘meer’ komt het, geloof ik, nochtans vooral aan.

De hoofdfiguur van de roman, Paul Heemskerk, is een veertigjarige makelaar in Amerikaanse boeken voor de Europese markt. Op een ogenblik dat zijn vrouw uit het ziekenhuis komt en voor verder herstel naar Nice vertrekt, verneemt hij van een dokter dat zijn zeventienjarige zoon Steven diens nog een jaar jonger schoolvriendinnetje Elsje heeft zwanger gemaakt. Hij raakt in paniek en deze gebeurtenis brengt een reeks verwikkelingen en krampachtige spanningen teweeg, waarin Paul vooral ook zijn vriend Arnold betrekt en waarin hij, volkomen ontredderd, brutaal geplaatst wordt tegenover een aantal concrete aspecten van de seksuele problematiek, in een confrontatie die hem tot een verhelderend inzicht brengt van de onontkoombare realiteit van die problemen. De titel Een idealist, als typering

[p. 67]

van deze figuur, moet ongetwijfeld met een grove korrel zout genomen worden en is minstens gedeeltelijk ironisch te interpreteren. Maar de auteur zelf legt geen accenten, trekt geen conclusies, plaatst alleen de verschillende en vaak tegenstrijdige uitzichten van het probleem naast elkaar, wat trouwens helemaal in overeenstemming is met het objectieve karakter van zijn roman. Paul Heemskerk is eigenlijk het type van de intelligente, welgestelde burgerman die voor de harde werkelijkheid van de problemen die hij nochtans duidelijk beseft, liever de ogen sluit om de veilige illusie te kunnen ophouden dat zijn leven, en dat van zijn gezin, in vaste banen verloopt en een toekomst tegemoet gaat die de verzekerde weerspiegeling zal zijn van het verleden. Het voorval met zijn zoon slaat deze zekerheid opeens stuk en brengt hem daardoor in een radeloze crisis waaruit hij slechts één uitweg ziet: zo vlug mogelijk en hoe dan ook de situatie redden en de vroegere toestand herstellen. Het eerste wat hij, hulpeloos, de dokter vraagt, is: ‘Weet u een oplossing?’ Het eerste wat hij zijn zoon verwijt: ‘Je hebt je toekomst vernietigd.’ Het eerste wat zijn vriend Arnold hem vraagt is: ‘Preservatieven, heb je die ooit aan Steven gegeven?’ en daarvan schrikt Paul, niet zonder (ongewilde) hypocrisie. Daarmee is zijn houding bondig getekend. De roman beschrijft het verloop van de crisis, vanaf de eerste vraag of er geen oplossing bestaat tot op het ogenblik dat die oplossing, voor Paul, er inderdaad is en hij het in tranen uitbarstende Elsje met laffe troostwoorden achterlaat. Steven heeft dan al een ander meisje, Pauls vrouw zal hersteld terugkomen, het leven kan zijn oude gang hernemen.

De crisis zelf wordt behandeld in zijn psychologische, morele en rationele aspecten, die natuurlijk alle nauw met elkaar verweven zijn. Psychologisch is de totale verwarring en ontreddering van Paul, die geslingerd wordt tussen zijn instinctief verlangen om de situatie weer recht te trekken en daardoor in zijn gezin gemoedsrust en toekomstperspectieven weer veilig te stellen, en de morele inzichten van zijn betere ik.

Treffend in dit opzicht zijn de schommelingen in zijn gevoelens tegenover zijn vriend Arnold, een eerder cynische vrijgezel, wiens hulp hij heeft ingeroepen. Arnold is het type van de recht-

[p. 68]

lijnige doordrijver die alle consequenties van een eenmaal ingenomen standpunt aanvaardt en keihard de sentimentele implicaties daarvan opzijzet. Eenmaal dat hij het op zich genomen heeft Paul te ‘helpen’, werkt hij genadeloos door tot een abortus heeft kunnen plaatsgrijpen. Op bepaalde ogenblikken voelt Paul afschuw voor de brutaliteit die hij in deze houding onderkent; wanneer de abortie op een gegeven moment dreigtte mislukken, voelt hij zich haast bevrijd van een drukkende morele en menselijke last en verantwoordelijkheid, maar als de zaak daarop toch doorgaat, laat hij gewillig en willoos begaan, nu weer op een andere manier gerustgesteld.

Deze besluiteloze zwakheid, en halfzachte gevoelsmoraliteit, ook veruitwendigd in de alcohol en de beurtelings jubel- en slaappillen waartoe Paul zijn toevlucht neemt, krijgt een dimensie meer door de nauwelijks begrepen seksuele verdwazing waarin hij zich tot tweemaal toe te buiten gaat met Liny, de vrouw van een vriend bij wie hij in die dagen logeert. Maar ook hieraan worden geen consequenties vastgeknoopt: seksualiteit schijnt voor hem slechts te bestaan als een soort verwildering, een plaag, een vieze kleverigheid die hem bedreigt en waarvan hij zich wil bevrijden.

Ook deze drang naar netheid, deze vlucht naar klare, ordelijke en beheerste situaties blijft dus dubbelzinnig en lijkt mij in de grond een schuwe en laffe vorm van zelfverblinding. Maar steeds weer worden de menselijke houdingen gerelativeerd en dit is wel één van de aantrekkelijkste kanten van deze roman. Paul heeft ongetwijfeld óók gelijk met zijn nuchter inzicht dat een gedwongen huwelijk tussen Steven en Elsje, haast zelf nog kinderen, een nieuwe tragedie zou worden: ‘Hoe kan je het voorkomen, de dikke buik, de kinderwagen, de verbitterde gezichten van twee elkaar hatende, van elkaars lichaam afkerige...’ (18). Anderzijds wordt, in de goed uitgebalanceerde romanintrige, dit gezichtspunt dan weer opgevangen door de situatie van de kinderloze Liny en door de geschiedenis van de ongetrouwde secretaresse Liesbeth die, redeloos ontgoocheld door een afgesprongen verloving, zelfmoord poogt te plegen.

Ten slotte worden Pauls persoonlijke crisis en de gebeurtenis-

[p. 69]

sen in zijn familie geprojecteerd op het ruimere plan van de seksuele problemen in de huidige maatschappij. In gesprekken met Arnold en met collega's onder meer tijdens een baldadige fuif en op een tentoonstelling over de bevolkingsproblemen in Amerika - uitvoerige en met vlotte pen beschreven taferelen - suizen de theorieën over vrouw en huwelijk, geboortebeperking en vrije liefde door Pauls beneveld bewustzijn. Veel nieuws krijgt de lezer hier wel niet te horen, maar de wirwar van de tegen elkaar opbotsende opinies prikkelt wel sterk de aandacht.

Twee besluiten lijken er mij in ieder geval uit te destilleren. Het eerste is dat in een zich snel ontvoogdende maatschappij als de onze de grote ballonwoorden en nevelbegrippen als ‘menselijke waardigheid’ en ‘sociale orde’ de verantwoordelijken blind blijven houden voor de zeer reële en acute seksuele noden. Het tweede is dat de deftige burgerman, gevangen binnen de perken van zijn eigen ‘veiligheid’, ervoor terugdeinst de eerlijke consequenties te trekken uit de veranderde wereld zoals hij die in zijn kinderen meemaakt: hen vrij laten scharrelen, jawel, maar hun voorzorgen leren nemen: neen! Dat deze flauwe hypocrisie tussen de regels wordt aangeklaagd, is een behartenswaardig punt.

Adriaan van der Veen: Een idealist, Querido, Amsterdam.