Facettenoog

[p. 54]

Joris Ockeloen of de groei naar de realiteit
Jeroen Brouwers

Van Jeroen Brouwers (27), die in 1964 debuteerde met de novellenbundel Het mes op de keel, verscheen thans de eerste roman onder de titel Joris Ockeloen en het wachten. Bij een eerste lectuur werkt deze boeiende roman vooral bevreemdend en verwarrend, en daar hij helemaal geconcipieerd is van uit het gezichtspunt van de hoofdfiguur, is het dus zo dat de lezer de bevreemding en verwarring van deze hoofdfiguur meemaakt. De rekenschap komt achteraf. Dan blijkt dat 't boek eigenlijk uit drie delen bestaat. In het eerste deel (de eerste dertig bladzijden) bevindt Joris Ockeloen zich in een realistische situatie, in het tweede deel schemert hij weg in een droomtoestand en in het derde deel, pas op de laatste bladzijde, komt hij plotseling terug tot de realiteit. In de drie gedeelten wordt Ockeloens situatie beheerst door het wachten, al is die situatie in het grote middenstuk gecompliceerder dan in de beide andere.

In de beginsituatie zit Joris Ockeloen op een zaterdagmiddag in de kraamkliniek van de plaats Z te wachten op de bevalling van Laura, zijn vrouw, die in de verloskamer ligt. De bevalling verloopt blijkbaar moeilijk. Aan het slot van de roman schijnt de operatie afgelopen te zijn, maar Ockeloen moet toch nog even wachten voor hij zekerheid zal krijgen. Dit slot wijst erop dat de roman zeker geen conclusie bevat, al wordt er toch een zekere ontwikkeling gesuggereerd. Maar daarover straks.

Tijdens het wachten in de hal van de kliniek is Ockeloen ten prooi aan een emotionele overspanning en verwarring. Hij bevindt zich in een chaos, die in verband wordt gebracht met zijn opduikende jeugdherinneringen. Op de slotbladzijde van de roman wordt de zin waar dit in wordt aangeduid letterlijk herhaald, maar daarbij treedt dan het verlangen in om verder te leven ‘als het kan zonder ballast van herinneringen die het leven als vliegen doorkruisen en die men moest trachten onmiddellijk te vermoorden’. In de hele roman komt herhaaldelijk het sym-

[p. 55]

bool van gedode vliegen voor en het is pas in deze laatste passus dat het zijn volle betekenis krijgt. Over de symbolen straks meer, maar nu al wordt vastgesteld dat de roman zich voortdurend beweegt op het tweevoudige vlak van de psychologie en de symboliek, die vanzelfsprekend naar elkaar verwijzen. De psychologie - hoe versnipperd en verward ook, én terecht - is essentieel en het lijkt mij dat het verhaal simplificerend kan samengevat worden als een half-bewuste en half-gewilde poging van Joris Ockeloen om zich van de druk van zijn herinneringen, van zijn jeugd en zijn verleden dus, te bevrijden om verder te kunnen leven in de realiteit. Deze herinneringen zitten vast aan liefde en erotiek en bepalen het wachten. Daarom is het wachten van Ockeloen in de aanvangssituatie van de roman enerzijds wel aan de toevallige omstandigheid van de bevalling gebonden, maar anderzijds blijkt de draagwijdte ervan al gauw absoluter en dus symbolisch te zijn. Daar de bevalling trouwens de begrippen van seksualiteit, liefde, leven en dood in zich verenigt, leent zij zich gemakkelijk tot deze symboliek. Wachten is niets doen, en Ockeloen blijkt een man te zijn die zijn hele leven niets echt heeft gedaan, die de realiteit niet heeft aangekund of aangedurfd, die zich heeft laten doen. Het enige terrein waarop zich dat in de roman manifesteert is dat van de erotiek. In de aanvangsscène komen in dit verband al een paar voorzichtig aanduidende passussen voor. Ockeloen wordt beheerst door gevoelens van wrok en ergernis tegenover zijn vrouw omdat haar hele seksualiteit op koele, berekende, klinische wijze op een kind was gericht geweest, zonder enige hartstocht voor hem. Door haar wordt de seksualiteit dan ook geassocieerd met liefdeloosheid, gruwel en eenzaamheid, die hem obsederen. Anderzijds is er ook de bekentenis dat hij tijdens zulk harteloos coïtusbedrijf ‘geestelijk overspel’ bedreef met Lotje, een jeugdvriendinnetje met wie hij als knaap een romantische jeugdliefde heeft beleefd. Vandaar dat hij naast de wrok tegenover zijn vrouw ook een onbestemd gevoel van hoop ervaart: ‘Hoop, dan nog, waarop?’ Het wordt slechts gesuggereerd, het is hem immers zelf niet duidelijk, het is chaotisch, maar: indien Laura tijdens de bevalling zou sterven, zou er dan niet een nieuw begin mogelijk zijn? In deze uitzichtloze ambivalentie ten prooi aan een

[p. 56]

ontreddering die aan verbijstering grenst, loopt Ockeloen zwetend en zenuwachtig rond in de kliniek, en dan grijpt op zeker ogenblik de drempeloverschrijding plaats. Even nadat een klok 12 uur heeft aangeduid, schemert Ockeloen weg in een toestand die men dagdromen of fantasiedenken kan noemen, zoals bekend een emotioneel bepaald beelddenken dat de realiteit verlaat en zich beweegt in verleden, toekomst en mogelijkheden, die vaak als wensdromen kunnen geïndentificeerd worden.

In het eerste romandeel traden ook reeds symbolische motieven op. Tweemaal is een merel er een teken van hoop, herhaaldelijk is er sprake van water (geboorte, reiniging, maar ook dood) en overal verspreiden verflensende bloemen in de antiseptische kamers een sterke doodsgeur. Ockeloens droomtoestand, waarin zijn innerlijk dus de vrije teugel krijgt, is te interpreteren als de sterke verheviging van al de roerselen en neigingen waarvan hij zich reeds enigszins bewust was. Het groeit uit tot een soort nachtmerrie, waaruit hij naderhand met een gevoel van bevrijding ontwaakt en bereid is de realiteit te aanvaarden. In zijn droomtoestand lopen de psychologische en symbolische draden dan ook verder en worden tot hun uiterste consequenties doortrokken. Ook de verhaalselementen ervan werden in het eerste deel al zorgvuldig voorbereid, maar daar kan hier niet nader op ingegaan worden. De droomfeiten zijn de volgende. Van uit de aanwezige tegenstrijdige drijfveren van vrees en wens is Laura inderdaad gestorven, maar er is een mooi en gezond dochtertje.

Bij de begrafenisondernemer van de kliniek bestelt Ockeloen voor de daaropvolgende maandag om twee uur de begrafenis in A, zijn geboortestad, waarover hij even voordien werkelijk in de krant gelezen had dat er feestelijkheden plaats zouden hebben. Hij reist er onmiddellijk naartoe. Dat hij zich aldus ruimtelijk tussen A en Z beweegt, kan op zichzelf een symbool zijn van de dualiteit waarin hij gevangen zit. Bij zijn aankomst blijkt de stad hem totaal vreemd te zijn. Met weglating van allerlei andere symbolische motieven waarvan het boek in iedere passus, haast in iedere zin volzit, beleeft hij er twee kapitale gebeurtenissen, die een tweevoudig afscheid van zijn jeugd be-

[p. 57]

tekenen. De eerste is zijn bezoek aan het hotel Abeelenhof, destijds door zijn vader geleid, waar hij zijn kinderjaren had doorgebracht. Het blijkt thans geïntegreerd te zijn in een gesticht voor zwakzinnige en misvormde kinderen, monstertjes. Samen met dokter Jan Klaassen (zijn alter ego?) bezoekt hij er die danteske hel, waarvan de beschrijving weergaloos is. In eenfel contrast met de koele, smetteloze kraaminrichting (een prachtige vondst!) wordt de seksualiteit hier op een andere manier met onmenselijkheid verbonden. De symboliek ervan is ingewikkelder dan ik hier kan ontrafelen, maar twee weer contrasterende elementen spelen de hoofdrol. Enerzijds is de wereld van foetussen en monsters een gevolg van de gruwel van de seksualiteit. Anderzijds ziet Ockeloen een groepje halfnaakte jonge meisjes liggen zonnebaden, die als in een andere wereld buiten zijn bereik blijven. Beide motieven keren terug, en nu beslissend, in het avontuur dat Ockeloen dezelfde avond meemaakt. In een strip-teasekelder meent hij in de danseres Lotje te herkennen, bij wie hij zijn levensvreemde jeugdliefde weer ophaalt (toen had hij bij haar willen sterven, zoals nu weer) en die een wreed spelletje met hem speelt. Op haar kamer zit hij steeds maar te aarzelen, te wachten, niets te doen, en als zijzelf dan opeens het initiatief neemt, vlucht hij ontzet weg. Er bestaat een nieuwe associatie: Lotje-Lolita, en Ockeloen denkt: ‘alwéér een herinnering van de spijker gevallen; nu ligt ook Lotje nog aan gruzelementen en ben ik oud’. Ik geloof dat dit de passage is waar alle motieven van de roman in samengetrokken worden: het dualisme tussen een romantische liefde die sacraal is en niet gerealiseerd mag worden (met Lotje vrijde hij in een kerk, op een graftombe: pure Romeo en Juliet romantiek) en de geconsumeerde seksualiteit die gruwelijk is. Om eraan te ontsnappen zal Ockeloen - en aan het slot is daar een aanhef van - zijn herinneringen, d.i. zijn verleden moeten verbannen om tot kordaatheid en realiteitsbesef te komen.

Wat ik hier schandelijk herleid tot een schema, wordt in het boek zelf op vaak aangrijpende wijze uitgebeeld. Een uitgebreide analyse zou nodig zijn om de rol van de symboliek, vooral van water en vogels, aan te duiden. Het eigenaardige van de roman is dat de psychologisch-symbolische motieven erin

[p. 58]

hoofdzakelijk ontwikkeld worden op de wijze van de artistieke montage, heel even in de richting van Robbe-Grillet bij voorbeeld. Door een nauwkeurig uitgekiende techniek van verwijzingen, associaties, letterlijke herhalingen en symboliek van de namen, heeft de auteur een sterk geobjectiveerde structuur bereikt. Zijn boek is een krachttoer, prachtig geschreven en vernuftig gebouwd. De enkele feilen die er aan kleven zijn défauts de ses qualités: hier en daar een te gemaniëreerd taalgebruik, een te baldadige of karikaturale verbeelding en een iets te secure berekening. Maar zeker is dat met Joris Ockeloen en het wachten Jeroen Brouwers zijn plaats heeft ingenomen tussen de beste schrijvers van de jongste generatie.

Jeroen Brouwers: Joris Ockeloen en het wachten, A. Manteau, Brussel/Den Haag.