Facettenoog

[p. 49]

Verraad en onmacht van het woord
Fernand Auwera

Mathias 't Kofschip, vierde roman van de Vlaamse schrijver Fernand Auwera (38), is een boek dat tegelijk boeit, irriteert en de lezer voor talrijke problemen stelt. Na het tweemaal na elkaar gelezen te hebben ben ik er op heel wat punten tegenover mezelf niet in het reine mee gekomen. Een soort oppervlakkige aanduiding van de thematiek, zoals die trouwens ook op het omslag voorkomt, levert geen moeilijkheden op. De roman handelt over een man, Mathias 't Kofschip, die in een toestand van geestelijke ontreddering en een crisis van realiteitsverlies vruchteloos gepoogd heeft zichzelf te bevestigen in het schrijven van een autobiografie, maar die poging opgeeft omdat hij vol afkeer het failliet van de woorden heeft ingezien. Een mogelijke redding schijnt dan te liggen in het doorbreken van zijn egocentrische eenzaamheid door contact op te nemen met de medemensen en de wereld en de realiteit terug te vinden in het stellen van een daad. Die poging loopt echter uit op een grotesk en absurd avontuur, dat hem terug - en letterlijk - in de spiegel van Narkissos en de ondergang stort. Zowel tegenover de wereld als tegenover zichzelf staat de mens, machteloos, voor een ondoorgrondelijke clownerie.

Bij nader toezien echter - en daar komt het t.o.v. een tekst altijd op aan! - bevat de roman naar verbeelding en structuur talrijke raadsels. In het eerste hoofdstuk wordt Mathias 't Kofschip voorgesteld in zijn eenzame kamer, in confrontatie met zichzelf en met zijn cahiers vol autobiografische geschriften. Wat wel het eerst opvalt is de symboliek van de naam, die een aardige vondst is: 't kofschip is immers een kunstmatig en zinledig mnemotechnisch woord dat in de fonetica gebruikt wordt om al de stemloze consonanten aan te duiden. Misschien zit er ook in de voornaam Mathias symboliek, daar wil ik het straks nog even over hebben. Maar met het zinledige 't Kofschip dringen we meteen al door tot het centrale thema van de roman. Met

[p. 50]

zijn schriftuur staat Mathias tegenover zijn verleden en dus oog in oog met zichzelf. Het woord is vormgekregen herinnering, het moet de structuur van het ‘ik’ reveleren, maar het woord is helaas verraderlijk en onbetrouwbaar.

Terwijl Mathias zijn geschriften herleest, geeft hij zich met afschuw rekenschap van de mislukking ervan: ‘Het heeft geen zin zich in zijn eigen verleden te willen ingraven, men blijft een mol. Alle herinneringen, gewetensonderzoeken en inventarissen leveren slechts kosmisch bedrog en smerige leugens op’. Vandaar dat Mathias zich nu ook letterlijk met zijn spiegelbeeld confronteert vóór de spiegeldeur van zijn kast, tegelijk als ‘toeschouwer en scherprechter’. Dit tafereel levert enkele van de sterkste bladzijden van het boek op: een zielige en onverbiddelijke vaststelling van fysiek en geestelijk verval, een pijnlijk-groteske vertoning waarin de man zich - eveneens letterlijk - tegenover zichzelf uitkleedt tot op de schamele huid. De grens is zeker niet scherp te trekken, maar het lijkt erop dat het personage hier de limiet van het ‘normale’ overschrijdt en zich in een neurotische of psychotische toestand bevindt. De vraag of dit werkelijk zo is, lijkt mij ook van essentieel belang te zijn voor de verdere interpretatie van de roman. Van de indruk van een zekere (door de auteur gewilde?) dubbelzinnigheid kan ik mij echter niet ontdoen. Het lucide taalbewustzijn waarvan Mathias blijk geeft, ligt op het psychorealistische en zelfs intellectualistische vlak, maar zijn verdere geestelijke toestand en gedragingen zijn van een andere aard. Daarbij komt nog dat de roman enerzijds gesteld is in de derde persoonsvorm van het objectieve verhaal, dat echter anderzijds herhaaldelijk doorbroken wordt door inwendige monologen in de eerste persoon.

In dit eerste hoofdstuk al, maar in nog sterkere mate in het verdere verloop van het boek, zie ik tussen deze twee uitbeeldingsen expressievormen niet altijd de verwachte overeenkomst. Veel pleit er immers voor dat de figuur Mathias aan een soort van narcistische angstneurose en een complex van identiteits- en realiteitsverlies lijdt: hij vertoont duidelijke tekenen van claustrofobie in zijn kamer, is ontredderd door benauwdheid

[p. 51]

(een toestand waarvan zijn astmakwaal zowel oorzaak als gevolg kan zijn), eenzaamheid, uitputting, geheugenverlies en allerlei frustraties. Maar aan de andere kant geeft hij zelf zeer bewuste en rake formuleringen van zijn geestelijke verwarring. Mag men er het ziekteverschijnsel van een paranoïde vorm van schizofrenie in zien, dat o.m. precies gekenmerkt wordt door 'n gelijktijdig optredend verlies van contact met de werkelijkheid én een scherp autistisch besef?

Is het hele boek psychoanalitisch te interpreteren? Is het geheugenverlies bv. de logische consequentie van Mathias' verwerpen van het verleden, of is het een neurotisch symptoom? Ik leg nadruk op de vraagtekens, van de antwoorden hangen verschillende verklaringen van de roman af.

Van het eerste hoofdstuk maak ik nu eerst een sprong naar het slottafereel van de roman. Daar bevindt zich Mathias, totaal ontredderd en ten prooi aan astmatische verstikking, weer in een kamer (dezelfde?), vindt zijn spiegelbeeld terug, begint zich opnieuw uit te kleden en wordt door een ontploffing in de spiegel geworpen waar hij in tientallen fragmenten uiteenspat. De hernomen psychologische situatie krijgt hier duidelijk een symbolische betekenis. Na het eerste hoofdstuk zit de roman trouwens vol symboliek, maar weer slaag ik er niet in die symbolische elementen voldoende in overeenstemming te brengen met de psychiatrische duiding. Daartoe volgt nu een korte samenvatting van het verhaal. Om uit de ban van zijn machteloze ‘ik’ weg te geraken, geeft Mathias op het eind van het eerste hoofdstuk gehoor aan een geheimzinnige en onbegrepen boodschap en wordt opgenomen in een revolutionaire organisatie die hem de opdracht geeft een - alweer onbegrepen - politieke taak uit te voeren in de stad Naakan. Hier valt een bijbelse symboliek van de namen op. Naakan kan het beloofde land Kanaan zijn, en dan is Mathias de apostel, zijn begeleider heet Marcus en in de absurde avonturen die hij beleeft, wordt hij beschuldigd van moord op het meisje Maria Lazerus; tijdens het karikaturale proces spreekt hij een heilsboodschap uit en voelt zich een redder van de mensheid. Het ziet er dus naar uit dat er ook een Christus-symboliek in het spel is, al worden ook hier allerlei elementen door elkaar gegooid en is er geen sluitende verkla-

[p. 52]

ring te vinden. Of vertegenwoordigt Mathias hier op parodische wijze het failliet van de onbegrepen christelijke verlossingsleer? Ten slotte kan dit ook neerkomen op een mislukking van het Woord.

In ieder geval: in het feestvierende, uitgelaten, carnavaleske Naakan wordt Mathias in een reeks dolle, absurde gebeurtenissen gewikkeld, die hem regelrecht uit de werkelijkheid wegleiden. Op het artistieke vlak moet hier vooreerst een aantal taferelen vermeld worden (o.m. het toneel waar Mathias in het gedrang en gewoel van de uitzinnige menigte een coïtus uitvoert met een tegen hem aantollende wildvreemde vrouw) waar Auwera zich een schrijver toont met een fantastische verbeelding en een verrassend verbaal vermogen. Maar wat is de uiteindelijke functie en betekenis van al die fantastische avonturen? Zijn zij te herleiden tot een complex van hallucinaties, waanbeelden en wensdromen, die zich uitsluitend afspelen in een ziek brein? Dat Mathias aan hallucinaties lijdt, is op enkele plaatsen (o.m. tijdens het proces) duidelijk, maar lang niet overal. Ik verwijs nu naar de volgende passus uit de spiegelscène van het eerste hoofdstuk: ‘Hij stelde daarbij grimmig vast dat zijn lijf alle soepelheid en kracht en alle gratie miste, nog slechts in staat was tot het gelaten lijfelijk ondergaan van pijn en vernedering, of tot obsceniteiten die alras groteske vormen aannamen’ (curs. van mij). Haast het hele relaas van de verbijsterende gebeurtenissen in Nakaan dat daarop volgt, kan eigenlijk als de hallucinatoire verwezenlijking (of projectie?) van die vaststelling beschouwd worden. Dit zou dan ook verklaren waarom de roman schijnt te eindigen op een punt dat de uiterste consequentie van de beginsituatie betekent.

Samenvattend bekeken, lopen er eigenlijk drie draden door Mathias 't Kofschip. Een eerste draad (vertrekkend uit de woordsymboliek van de familienaam) die, op een dubbel plan, het failliet van het woord uitbeeldt: het woord als middel tot zelfkennis én als communicatiemiddel. Van dit laatste is het proces dan wel een zeer geslaagde uitbeelding, in een sfeer die een soort combinatie van Camus (l'Etranger) en Kafka bevat. Een tweede draad die het psychotische, krankzinnige verloop van

[p. 53]

Mathias' totale mentale ineenstorting volgt, en waarvan de fantastische gedeelten als hallucinaties te beschouwen zijn. En een derde draad, die louter symbolisch is, met verwijzingen naar de bijbel, en die (als een parodie?) de mislukking beschrijft van Mathias' poging om zich aan zijn verlammend spiegelbeeld te ontrukken en een zin aan zijn bestaan te geven door ‘iets te verdedigen dat groot en schoon is en het leven weer levenswaard moet maken’. Deze drie draden lopen voortdurend door elkaar en raken elkaar op verschillende punten, zonder dat nochtans - zo lijkt het mij tenminste - de totale romanstructuur voldoende dwingende eenheid heeft verkregen. Maar ook wanneer dit als een tekort in aanmerking wordt genomen en indien het waar is dat de roman door meer soberheid aan overtuigingskracht had kunnen winnen, heeft Fernand Auwera met zijn vierde boek een opmerkelijke prestatie geleverd.

Fernand Auwera: Mathias 't Kofschip, J.M. Meulenhoff, Amsterdam.