Facettenoog

[p. 44]

Juweeltjes van waterverf
Heere Heeresma

De zes verhalen die Heere Heeresma heeft gepubliceerd onder de titel Juweeltjes van waterverf zijn van een bijzondere kwaliteit. Voor zover een dergelijke vergelijking zin heeft, vertonen ze qua thematiek en schriftuur ongetwijfeld verwantschap met het werk van Gerard K. van het Reve, waarvan ze zich anderzijds echter ook meer dan voldoende distantiëren. Deze verwijzing dient alleen om het algemene klimaat van de verhalen aan te geven, en tegelijk is het voor Heeresma bepaald als grote lof bedoeld dat hij hier een literair niveau bereikt dat zeker voor dat van Van het Reve niet hoeft onder te doen. Met bijvoorbeeld de Vier wintervertellingen hebben deze verhalen onder meer gemeen dat ze zich aan de ene kant afspelen in een vlak en goor realistisch decor, maar aan de andere kant een sterk element van bevreemding bevatten, waardoor ze met die banale realiteit in een scherp contrast komen te staan. Het is zelfs juist in dit contrast dat hun artistieke betekenis schuilt, en door dit contrast dat ze een direct verband met de buitenwereld verliezen en in hun verbeelding en schriftuur een grote literaireautonomie verwerven. Een eerste gevolg daarvan is al dat men ze haast onmogelijk kan navertellen of ‘samenvatten’. Nu is een dergelijke poging tegenover echte literatuur altijd wel onzinnig, maar toch bestaat er heel wat verhalend proza dat op zulke wijze geconcipieerd en gebouwd is, dat men het gemakkelijk met maatstaven van psychologische of morele of welke van buiten uit aangebrachte kritische orde ook kan benaderen en bespreken. In de verhalen van Heere Heeresma echter bepalen vorm (wat dit ook mag betekenen) en inhoud elkaar zo exclusief, dat ze alleen inwendig, van in hun taalstructuur zelf voldoende kunnen begrepen worden. Deze vaststelling en de moeilijkheden die er voor de criticus uit voortspruiten, pleiten in hoge mate voor het artistieke gehalte ervan.

De zes verhalen worden, op het boekomslag, door de schrijver

[p. 45]

zelf vergeleken met snapshots. Daarmee worden inderdaad goed zowel het fragmentaire karakter als de belichtingseffecten ervan aangeduid. Geen enkel van die verhalen vertoont de logische ontwikkelingscurve naar een ontknoping of een besluit toe, waardoor de traditionele novelle wordt gekenmerkt. Ze geven alleen enkele fases van een tafereel te zien, dat telkens eigenlijk wel een aanloop en een hoogtepunt bevat, maar waarvan vooreerst al de onderlinge causaliteit en vervolgens ook de eventueel refererende of overdrachtelijke ‘betekenis’ onzeker, willekeurig of een vraagteken blijken te zijn. En daarin ligt al een belangrijke oorzaak van het gevoel van bevreemding dat bij de lectuur ervan gewekt wordt. Tegenover een dergelijke opgeroepen wereld ervaart de lezer een sterke prikkel van weerstand: wat hij leest komt hem op het realistische vlak bekend voor, haast als een minutieus verslag of beschrijving, maar tegelijk wordt hij getroffen en verontrust omdat wat hij herkent hem toch ook weer ontsnapt en zich niet helemaal laat voegen en ordenen in het systeem van zijn gewone waarneming en denkwijze. Ook hier is de vergelijking met de mogelijkheden van de fotografie zinrijk. Een ongewone optiek, een bijzondere lens, een eigenaardige gezichtshoek, een effect van afstand of belichting zijn voldoende om ook het vertrouwdste object geheimzinnig of zonderling te maken, om tussen herkenning en bevreemding, tussen zin en onzin een spanning te verwekken die de realiteit opeens problematisch maakt. Ongetwijfeld is de westerse mens al te zeer gewoon geraakt een een literatuur (en een kunst in het algemeen) die slechts vragen stelt om ze veilig op te lossen, die het leven wil verhelderen en vereenvoudigen in plaats van het in onvatbare complexiteit onder te dompelen, die wil sussen en verklaren in plaats van te verontrusten, die de vraagtekens wil uitvegen in plaats van ze te vermenigvuldigen. Het is een literatuur die haar lens al te zeer gelijkschakelt met die van het gewone oog, en haar onderwerpen al te gemakkelijk ordent volgens de wetten van de gangbare gevoelens en denkmethodes. En daarom werkt de lectuur van proza als dat van Heere Heeresma zo fascinerend: zonder enig schijnbaar geweld, zonder nadrukkelijkheid of voelbare opzet wordt de wereld erin lichtjes uit haar voegen gewrikt, niet genoeg om

[p. 46]

fantastisch te worden, maar juist voldoende om een raadsel te scheppen dat de vertrouwde interpretaties bedreigt.

De zes verhalen bieden voldoende gemeenschappelijke kenmerken om ze door een nadere analyse van één ervan alle te karakteriseren. Ik kies het voorlaatste uit de bundel Een vrouw naar mijn hart (pag. 77-99), dat mij het beste lijkt. Laat ik eerst de feitelijke gegevens ervan opsommen. De ik-persoon bezoekt de sigarenwinkel van mevrouw Wiltschut. Hij is in een landerig ‘ochtendhumeur’. Vandaar vertrekt hij, te voet door de plassende regen, moet aan een oversteekplaats wachten op het groene licht, dringt tussen de massa. Aan een kiosk koopt hij de gebruikelijke kranten. Onder de plank van die kiosk ontwaart hij opeens een prachtig stuk vlees dat daar in de regen ligt en hem even van streek brengt. Vandaar loopt hij terug naar het huis waar hij kamers bewoont (zijn gezin is afwezig). In de hall al beginnen de tegenslagen: onderaan de trap ligt zijn collectie bonthuidjes vernield. Daarop stelt hij vast dat ook zijn verzameling opgezette vogels beschadigd is. Hij trekt zijn natte kleren uit en slaat een kamerjas om. Het jongetje Lothar, dat de vertrouwde inspiraties bedreigt, brengt hem ervan op de hoogte dat de meid Maud ‘de rotzooi heeft opgeruimd’. Daarop gaat hij haar, een corpulente vrouw van veertig, op de bovenverdieping opzoeken. Hij doet haar schrikken door plotseling met een luid aangezette transistor vóór haar te springen. Vervolgens trekt hij haar op de knieën, doet haar het vloerzeil poetsen, bekijkt ondertussen het royale stuk van haar blootgekomen dij, hurkt eveneens neer en maakt clowneske gebaren. Daarna kondigt hij haar aan dat hij terug naar beneden gaat, zich daar zal uitkleden en een sein zal geven dat zij met opgeschorte rok bij hem moet komen. Naast de koude kachel zit hij te verkleumen, maar Maud vertikt het. Hij besluit tenslotte zijn jas aan te trekken en zo op zijn familie te wachten.

Ik constateer dat ik aan de ‘samenvatting’ van het slottafereel (dat 5 pagina's beslaat) evenveel tekst heb moeten besteden als aan alle vorige taferelen samen. En dat heeft ongetwijfeld zijn reden en betekenis.

Er zijn in dit verhaal namelijk drie stadia te onderscheiden: de

[p. 47]

tocht door de stad (7 pagina's), de thuiskomst met de vaststelling van de vernielingen (10 pagina's) en de scène met Maud. Het eerste stadium bevat naar de feiten slechts banale dingen, die als zakelijke gegevens bondig genoteerd kunnen worden. Maar toch doet een dergelijke notitie hun betekenis ten volle teniet. In het verhaal krijgen die feiten immers pas hun geladenheid door de bijzondere schrijfstructuur waarin ze gestalte krijgen en die structuur vertoont vooral twee aspecten: de scherpe en uitvoerige nauwkeurigheid van de observatie en de plechtstatige, hier en daar archaïserende taal, waarmee die observatie en de daaraan gekoppelde gewichtige beschouwingen worden uitgedrukt. Die elementen staan in een opvallend contrast tot de gewoonheid en onbelangrijkheid van de gebeurtenissen als zodanig, en in dit contrast juist ligt hun al spoedig bevreemdende verhaalsfunctie.

Het volgehouden contrast schept een groteske wanverhouding die een gevoel van leegte doet ontstaan: een pompeuze leegte, met een hoge zijden, stijve boord en manchetten. Het is precies in die leegte dat m.i. de essentiële thematiek van het verhaal ligt. Ze wordt tot stand gebracht als 't ware door een omgekeerde burleske. De eigenlijke burleske bestaat in de opzettelijk lachwekkende voorstelling van het verhevene. Maar hier krijgen we de opzettelijk verhevene voorstelling van het banale. De ironie die er in dit verhaal uit voortspruit is eigenaardig: het is de ik-verteller zelf die haat teweegbrengt, terwijl er nochtans niet in het minst sprake is van zelfironie. Zo blijkt de wanverhouding louter uit de taal te ontstaan, de taal die de wereld zelf is waarin de figuur zich beweegt: figuur die eigenlijk zelf ook uit taal bestaat.

De plotselinge overgang van het eerste naar het tweede stadium van het verhaal wordt geleverd door de onverklaarbare aanblik van het verse stuk vlees in de regen: het werkt als een surrealistisch objet bizarre. Alle ‘aanwijsbare Oorzaak en Gevolg’ valt opeens weg, en zo heeft de bevreemding ook een uitwendig symbool gekregen. Het tweede stadium, daardoor beïnvloed, bevat dan ook iets ongewonere gebeurtenissen, die als ‘beproevingen’ gelden. De beide hobby's, het verzamelen van stukjes

[p. 48]

bont en opgezette vogels, worden op dezelfde plechtstatige manier beschreven, maar daar ze uit zichzelf al iets lachwekkends hebben, wordt de wanverhouding hier nog groter en daardoor karikaturaler. Dat is meteen merkbaar aan de taal, die nog retorischer klinkt: ‘De schade is groter dan ik verwachtte, ik moet toegeven: zelfs catastrofaal. Vermoedelijk is geprobeerd het volume van deze verzameling drastisch te verkleinen door samenpersing. Dat dit van oudsher met de voet gebeurt mag als bekend verondersteld worden’, enz. Het verlies, de leegte, het onvermogen wordt groter, er is een duidelijk (averechts) crescendo, de objectieve ironie wordt zwaarder, zonder nochtans ooit haar neutraliteit te verliezen en in zelfironie om te slaan, ook niet - en dit is daarom een karakteristieke passus - op het ogenblik dat de ik-figuur een beklagenswaardig zelfportret ten beste geeft (89).

De slotscène (derde stadium) heb ik daarnet met veel meer woorden moeten weergeven dan de andere, omdat in het verhaal zelf het zonderlinge element hier enigszins terugwijkt uit de taal en veel meer in de voorstelling der gebeurtenissen komt te liggen.

De taal verliest inderdaad wat haar plechtige plooi en maakt op directere manier gebruik van de ironie, o.m. door een ‘foutieve’ samentrekking als de volgende: ‘Helaas bezit ik geen badjas, dus trek ik in armoe en godsnaam de regenjas maar weer aan.’ De handelingen zelf daarentegen overschrijden nu duidelijk de grens van het normale: de contrastwerking is hier verschoven tussen het vrij bizarre gebeuren en de nuchtere, relativerende manier waarop het wordt uitgedrukt. Waar de leegte één ogenblik scheen gevuld te kunnen worden al was 't maar door 't beetje gloed van 'n clownesk erotisch spelletje, blijft niets anders over dan de verkleumende kou. De enige opflakkering van energie en koddige levenslust wordt onmiddellijk gevolgd door ‘de pose van een stervende’.

Doordat Heere Heeresma die zelfstandige, wat in het ijle hangende wereld van pompeuze en burleske leegte in zijn schriftuur overtuigend en waar heeft kunnen maken, heeft hij zich in dit nieuwste boek een schrijver van bijzonder gehalte getoond.

Heere Heeresma: Juweeltjes van waterverf, Contact, Amsterdam.