Facettenoog

[p. 39]

Nieuwe verhalen van Jacques Hamelink

In 1964 debuteerde de jonge schrijver Jacques Hamelink met de verhalenbundel Het plantaardig bewind, die hem onmiddellijk erkenning en roem heeft bezorgd. In z'n geheel genomen behoorde dit boek tot 't genre van de fantastische literatuur, die sedert Hoffman in de 19de eeuw al 'n grote bloei heeft gekend met, onder veel anderen, beroemde vertegenwoordigers als Edgar Allen Poe, De Maupassant en Tourgeniew. Bepalend voor de fantastische literatuur is een al dan niet verklaarbare vermenging van realiteit en mysterie, meestal gebonden aan morbide bewustzijnstoestanden, die, in de verschijnselen van hallucinatie, beklemming en benauwdheid, beelden van ontzetting en angst naar buiten toe projecteren. De centrale figuren uit Het plantaardig bewind waren inderdaad vooral kinderen en gehallucineerden, die op een gegeven moment een grens overschreden en het contact met de werkelijkheid verloren in een autistische wereld die aan andere wetten gehoorzaamt. (J.J. Oversteegen heeft daar destijds in Merlyn 2/4 en 2/5 een voortreffelijke analyse van gemaakt). Gegrepen door de vervreemding werden deze geïsoleerde, eenzame figuren meer dan eens aangevallen of ten onder gebracht door de natuurelementen en vooral door de plantenwereld, in vijandige gebieden van bos en moeras. En meestal hadden die water- en plantmotieven een duidelijk voelbare, hoewel moeilijk of nauwelijks helder te verklaren functie van seksuele symboliek. Veel van die thema's en motieven vinden we nu terug in Hamelinks nieuwe boek Horror vacui, al zijn er anderzijds ook opvallende verschillen. Het voornaamste verschil is wel dat in enkele van deze nieuwe verhalen het fantastische element minder extreem is, meer geïntegreerd in de menselijke werkelijkheid zelf, zonder dat die werkelijkheid daarom veel doorzichtiger wordt. En daarmee gaat gepaard een gewoner, realistischer, minder nadrukkelijk poëtisch, hoewel zeker niet minder geraffineerd en suggestief taalgebruik.

[p. 40]

Het eerste verhaal, Een schijndode maan, staat eigenlijk nog helemaal in de sfeer van Het plantaardig bewind. Het wordt, als ervaring uit de vroege jeugdtijd, in het preteritum verteld door een mannelijke ik-figuur. Ligt het ver terug in het verleden en wordt het vanuit een vervormende herinnering opgehaald? In ieder geval is de vader, die de aanleiding tot het gebeuren was, intussen gestorven. Het relaas begint - althans schijnbaar - doodgewoon op het realistische vlak. De ik vertelt hoe hij als jongen, tijdens een periode van zwaarmoedigheid en slapeloosheid, waarvoor geen arts een verklaring had kunnen geven, op aanraden van zijn vader een rustkuur zou doormaken op het landgoed, Huis Rode, van een zekere, hem onbekende meneer Kobalt. Zoals meestal bij Hamelink is hij een eenzame jongen, vervreemd van vrienden en omgeving. Het is ongewoon heet voor de maand oktober, en wanneer de jongen in een buitenstationnetje uitstapt, begint de werkelijkheid verontrustende tekens te vertonen: de rails schijnen te kronkelen in het harde zonlicht, een man op een bank draagt een bril, ‘waarin scherven licht spetterden’ en de zonderlinge voerman die de jongen met paard en kar komt afhalen heeft ook brilleglazen ‘die in brand gevlogen waren’.

Deze mededelingen worden rustig gedaan, alsof ze helemaal in het vlak van de normale waarneming lagen. Eigenlijk zou men ze ook nog voor wat verhevigde impressionistische notities kunnen houden, en in ieder geval: daar de jongen zelf aan het woord is, zijn het zijn eigen ervaringen, waarover hij geen uitleg verstrekt. Nochtans speelt de zon geleidelijk een onheilspellender rol (‘Vloeibaar zonlicht als kokende ijzererts werd over mijn ogen gegoten’) en versuft door hoofdpijn valt de jongen in slaap op de wagen. De verdere tocht door de kille avond - in een lichtelijk ouderwetse, neo-romantische, maar plastische en heel mooie schriftuur - verloopt weer betrekkeiijk normaal, al doet de voerman opeens raar en vertelt hij geheimzinnig over het zonderlinge meisje Solange, dat in Huis Rode woont. Na de aankomst op het landgoed blijkt een grens gepasseerd te zijn en breekt de hallucinatorische vervreemding voorgoed door. Het grootste gedeelte van het verhaal staat nu in het teken van de maan, een groenachtige, spokende, ijskou-

[p. 41]

de, ‘schijndode’ maan die, in de slaapkamer en daarna tijdens de tocht door het moerasbos, de verschijning van het lijkbleke, fascinerende maar nauwelijks levend lijkende meisje Solange begeleidt. Spelen zon en maan hier een beslissende rol als oeroude symbolen van leven en dood, en van erotische mannelijkheid en vrouwelijkheid? Ongetwijfeld wel, zoals ook de motieven van de paarden, het water, de vangarmen en verzwelgende zuigmonden van de moerasplanten vol diepe libidosymboliek zitten, zodat men wel in de verleiding komt een poging te wagen het hele verhaal Freudiaans te interpreteren. Maar anderzijds zit het relaas helemaal besloten in de schizofrene, autistische ervaring van de jongen, die zelf enkele keren de twijfel uitdrukt of hij droomt of waakt en ergens bekent: ‘Ik werd er niet wijs uit’. Niets is met zekerheid te zeggen, tenzij dat we in de prachtige, beklemmende tekst samen met de jongen opgesloten zitten in een irreëel psychisch (of psychopathologisch) gebied dat van een totaal andere orde is dan die van de waarneembare en bewuste werkelijkheid. Ik vermeld hier slechts enkele fantastische taferelen: de angstdromen en delirische schemertoestanden van de jongen in de slaapkamer, de tegelijk betoverende en gruwelijke verschijning van Solange - waarschijnlijk een slaapwandelaarster -, de gezamenlijke tocht te paard door het nachtelijk moeras waar de slingerplanten alsmaar dreigender worden en het meisje door reusachtige zuigkelken wordt opgeslokt. Krijgen we hier een bewust aangebrachte allusie op de mythologische motieven van verstrengeling en omranking, die echter altijd in nauw verband staan met de zonne- en wedergeboortemythen? In primitieve verhalen wordt de held niet zelden door de vangarmen van een reusachtige poliep omvat... Misschien is het verhaal wel essentieel terug te brengen tot het thema van de wedergeboorte en het verlangen naar en bevrijding van de moederschoot. Voor een analyse in die richting is hier geen plaats, maar ik wijs alleen op de volgende punten: in de eerste zin al deelt de jongen mee: ‘Mijn moeder heb ik nooit gekend en ofschoon ze nog in leven is weet ik niet waar ze woont.’; wanneer hij Solange voor de eerste keer ziet, doet ze hem aan ‘zorgeloze wind en geurend water’ denken (twee bevruchtings- en geboortesymbolen); in de

[p. 42]

van maanlicht doordrenkte slaapkamer begeert hij haar, maar durft haar zelfs niet aanraken omdat die gedachte hem nog ‘blasfemischer voorkwam dan wanneer hij de Heilige Maagd op lichamelijke wijze begeerd had’ (incesttaboe?); de zuigkelken waarmee Solange als 't ware vereenzelvigd wordt, kunnen vaginasymbolen zijn; op 't moment van die vereenzelviging vlucht de jongen weg. In ieder geval, en dit is het enige wat ik met zekerheid kan zeggen: het plastische en evocatieve taalgebruik van Hamelink is hier bewonderenswaardig.

Het - veel kortere - titelverhaal Horror vacui is eveneens een ik-relaas maar nu direct vanuit de belevenissen zelf gedaan. In een soort Beckettachtige monoloog vertelt een vrouw hoe zij door een vliegtuigongeval samen met haar man terechtgekomen is in het volstrekt geïsoleerde, levenloze, ijskoude sneeuwgebied waarin ze thans vertoeven. Strikt genomen zijn de uiterlijke omstandigheden hier niet fantastisch (zoiets kan nl. gebeuren), maar toch grijpt in de innerlijke ervaring van de vrouw opnieuw een grensoverschrijding plaats. In het proces van totale vereenzaming en vervreemding dat zij doormaakt, en waarin ook het spreken als laatste communicatiemiddel zijn zin verliest, groeit de aanvankelijke angst bij haar niet uit tot ontzetting en paniek, maar wordt integendeel bedwongen en verkild tot een soort gelukkige toestand van uiterste levensreductie: de slaperige euforie net vóór de bevriezingsdood. Ook de taal van dit verhaal is zuiver, koel en droog als de bevroren sneeuw zelf. De poëzie die erdoor ontstaat, zweemt naar de zwarte humor. Zo beschrijft de vrouw haar bevroren man: ‘Hij lijkt net een pop zo, een nauwkeurig van een echte mens gekopieerde sneeuwpop. Alleen het hoofd is niet goed gelukt, dat is niet zo mooi van vorm, en voor de mond is een veel te groot stuk houtskool gebruikt. En de armen ontbreken, op de plaats waar ze zich zouden moeten bevinden zijn alleen stompjes.’ De ondergang in de natuurelementen gebeurt hier niet gewelddadig, maar haast als een stille, cynische grap.

Weer van een andere aard is het verhaal Een grote spierwitte kat. In de derde persoon gesteld, geeft het een bijna klinisch verslag

[p. 43]

van een groeiende toestand van zinsverbijstering en hallucinatie. De hoofdfiguur is ditmaal de bejaarde, alleenstaande weduwe mevrouw Siponelli, die sedert de dood van haar man zo goed als buiten de gemeenschap leeft. Op een avond, bij het thuiskomen, ziet zij bovenaan de hel verlichte steile trap een grote spierwitte kat zitten. Terwijl zij naar boven gaat, schiet het dier rakelings langs haar naar beneden, en lost zich in het duister op. En dit is dan het eerste symptoom van visuele hallucinatie. Het ziekteverschijnsel kent verder het bekende verloop: toenemende rusteloosheid en argwaan, steeds sterkere vervreemding van de buitenwereld, het optreden van ‘stemmen’, obsessies en angstdromen. Het verhaal eindigt op een tijdens hallucinatorische toestanden vaak optredende hartaanval.

De knappe beschrijving van de laatste hallucinatie die mevrouw Siponelli op de trap beleeft, de panische ontzetting waardoor zij opeens gegrepen is, en de ‘vuiststoot’ die haar in de borst raakt, doet heel sterk denken aan soortgelijke scènes in het werk van De Maupassant. Ook hier, zoals in de drie overige verhalen uit het boek, bewijst Hamelink hoe goed en hoe trefzeker hij kan schrijven. Maar het niveau van de beste novellen uit zijn vorige werk heeft hij hier in deze klinischer, pathologisch-realistischer, meer op de sensatie afgestemde stukken toch niet meer bereikt.

Jacques Hamelink: Horror vacui, Polak en Van Gennep, Amsterdam.