Facettenoog

[p. 35]

Jo Otten herdrukt

Door de Meulenhoff-editie waarin zijn korte roman Bed en wereld (1932) en enkele verhalen uit zijn novellenbundel Angst dierbare vijandin (1935) werden herdrukt, is Jo Otten (schrijversnaam van dr. J.F. Otten, geb. 1901) weer een beetje in de belangstelling komen te staan, waaruit hij sedert zijn dood op 10 mei 1940 (vier dagen voor de dood van Ter Braak en Du Perron) vrijwel geheel verdwenen was.

In 1928 was Jo Otten gepromoveerd in de economie aan de Handelshogeschool te Rotterdam. Zijn proefschrift handelde over het opkomend fascisme in Italië (Het fascisme, Amsterdam, Parijs 1928), dat toen al, vooral door Dirk Coster in De Stem, als een van uit humanistisch en moreel standpunt verwerpelijke doctrine bestreden werd, maar dat Otten hoofdzakelijk zag als een nieuw sociaal-politieke organisatie en een nieuw economisch stelsel van corporaties in Italië. In dit opzicht bewonderde hij kennelijk Mussolini als een man van de kordate, onsentimentele, realistische daad, wiens grote leermeester Niccolo Machiavelli was. Dat deze laatste figuur hem was blijven boeien, blijkt o.m uit het net postuum verschenen werk Machiavelli, sleutel van onzen tijd, gevolgd door een nieuwe vertaling van De Vorst, door Dr. J.F. Otten (Den Haag 1940). Dat uitzonderlijke, heftig-levende persoonlijkheden hem sterk aantrokken, wordt trouwens nog bewezen door de bundel Portretten in zakformaat (1932) en een theoretisch essay over De moderne biografie (1932), waarin hij de complexiteit van het belangrijke individu op de voorgrond plaatste. Toch was Jo Otten in geen enkel opzicht een ‘fascist’ in de latere betekenis van dit woord, en het noodlot wil dat hij, die met een Joodse vrouw getrouwd was, dodelijk getroffen werd door de eerste en enige bom die 10 mei 1940 op Den Haag viel. Zijn vrij omvangrijk werk is niet bestudeerd en zelfs in de handboeken tot de moderne Nederlandse letterkunde heeft de auteur geen genade gevonden: Knuvelder

[p. 36]

vermeldt hem helemaal niet en bij Van Leeuwen komt hij slechts met name voor. Een treffend geval van miskenning.

Nochtans heeft de kritiek tijdens zijn leven behoorlijk veel aandacht aan hem besteed, al heeft hij anderzijds wel nooit tot een vaste literaire groep of vriendenkring behoord. Gedebuteerd in De Vrije Bladen, publiceerde hij vanaf 1929 regelmatig in De Stem, waarin vooral de twee bovenvermelde prozawerken verschenen, die overigens het voornaamste deel van zijn literair oeuvre uitmaken. De roman Drijvend casino (1958), hoewel gebouwd op een gegeven dat rijk aan mogelijkheden was, is in een feuilletontoon blijven steken, en over de verdere essays (Amerikaanse filmkunst mobiliteit en revolutie, e.a.) kan ik het hier niet hebben. In een In memoriam (De Stem 1940) schreef Dirk Coster over Bed en wereld: ‘Het zal blijven als reeds veel vergeten is, want geen werk in onze literatuur geeft een zo compleet beeld van onze eigen tijd, van de verwilderde snelheid die naar ondergang of catastrofe scheen te jagen’.

Een dergelijke opinie heeft Bert Schierbeek uitgewerkt in de interessante en sympathieke inleiding tot de Meulenhoff-editie. Van de moderniteit van Otten hangt hij er het volgende beeld op: ‘Hij leefde in een tijd die vele problemen met de onze gemeen had. Het was mijn tijd van achttienjarige. Jazzmuz., film, dreigende economische crisis, gangs, geheime kelders waarin we meenden te kunnen doen wat we wilden: muziek, jazz, meisjes, jongens. Er was de crisis in de democratie en Eenheid door Democratie, Ter Braak, Du Perron en Slauerhoff, wiens Verboden Rijk een rijk opende. Er waren de werklozen, de “veensoldaten”, Colijn en de bezuiniging, er was het gevoel van onbehagen en onzekerheid en het opkomend fascisme in Italië en de Jodenvervolgingen van de nazi's in Duitsland en de gevluchte Joden die hier asiel zochten. Alle congressen dansten. Veel vreugde was er niet. De esthetiek had een slechte tijd. Manifesten bij de vleet, maar ook de muziek, de film en haar sterren. Het individu had een moeilijke tijd. Een groot stuk van de reis tussen “droom en daad” uit die tijd vindt men terug in Bed en wereld.’

[p. 37]

Na het centrale gedeelte van Streuvels' meesterlijke novelle Leven en dood in den ast (1928), is Bed en wereld van Jo Otten (althans voor zover mij bekend) het eerste zuivere voorbeeld van een lang aangehouden monologue intérieur in het Nederlandse proza. Evenals Hutsebolle en Blomme bij Streuvels, en later ook de ik-figuur in De vadsige koningen (1962) van Hugo Raes, bevindt Ottens personage zich tijdens de nacht in een toestand van halfslaap, op de grens tussen bedwelmende sluimer en verhevigde luciditeit. In dit opzicht zijn al deze en vele andere romanfiguren directe nakomelingen van Molly Bloom uit Ulysses, wier zogeheten stream of consciousness deze nieuwe prozavorm feitelijk in de Europese literatuur heeft ingeleid. Zo geeft Otten in de eerste zinnen van zijn roman de situatie aan: ‘Ik lig in bed en zie mijzelf liggen in de grote driehoekige spiegel die tegenover mij aan de wand hangt (...) Mijn hoofd is zo moe van alle beelden die het vandaag hebben doorkruist.’ En meteen schiet de film aan de gang: een onstelpbare stroom van beelden die, volgens filmische procédés van associatie en simultaneïsme, grillig door elkaar schieten: ‘Ik word opgenomen in de cirkels der wereldgelijktijdigheid, word bezeten door levens en verschijningen, voorstellingen en gebeurtenissen, die zich afspelen in de hele wereld.’

De ‘ik’ is met Baudelaire en Jeanne Duval in Parijs, met Thomas de Quincey in Londen, met Stendhal in Civita Vecchia, hij vliegt en treint (futuristische roes van de machine en de snelheid!) van de Middellandse Zee naar Arabië, van Rome naar Rusland en India, van de chaotische verwildering van de eigen tijd naar de oude culturen van Egypte en Griekenland, waar het leven ‘één goddelijke bruiloft was’. Hij denkt, gekweld en koortsachtig, aan alles wat zich gelijktijdig in de aardbol afspeelt. Hij is in Tokio, Londen en Valparaiso. Hij is tegenwoordig bij het lynchen van een neger, ziet hoe men barende vrouwen de kinderen uit het lichaam snijdt, walgt van de wandaden van het crapuleuze, vunzige beest, dat mensheid heet. Dit laatste facet trok in 1932, bij het verschijnen van Bed en wereld, bijzonder sterk de aandacht. Theun de Vries karakteriseerde het aldus, als bewijs van de tijdsgevoeligheid van de auteur: ‘Hij is gezwollen van al het wee des levens. Zijn

[p. 38]

slapeloosheid vervult zich met alle hartstochten, zonden en kwalen der mensheid. Hij is het aan slaapmiddelen verslaafde moderne neurotische dier, wiens ziekelijk verscherpt, sidderend zenuwstelsel vatbaar geworden is voor iedere intellectuele en zinnelijke indruk; hij draagt in zich de ruïnes van alle culturen, met hun schimmel en afval, waarvan hij zich angstig, dodelijk bewust is.’

Over ruimte en tijd wordt in deze roman een reusachtig web geweven, waarvan 't bed 't knooppunt is. En dit niet alleen in de verhaalstructuur maar ook in de thematiek, die hoofdzakelijk uitgaat van liefde en seksualiteit. Zelfs de taferelen die een sociale aanklacht bevatten, worden, op 'n enkele uitzondering na (zoals de executie van Sacco en Vanzetti), door deze seksualiteit bepaald. Terloops kan aangestipt worden dat Otten ook weer actueel is in zijn scherpe veroordeling van de Amerikaanse hypocriete maar officiële misdadigheid, en dat hij op het stuk van de zinnelijke liefde en de beschrijving van het vrouwelijk lichaam een eerlijkheid en onbevangenheid aan de dag legt als niemand voor hem in de Nederlandse literatuur van deze eeuw. De seksualiteit vormt de kern van Ottens werk, omdat hij haar als het onafwendbare schrikwekkende raakpunt van leven en dood ervaart: een thematiek die zich later o.m. bij Jan Wolkers en Hugo Raes zal herhalen.

Dirk Coster zag in het werk van Jo Otten een mixtuur van het romantische gevoelsnihilisme van 1910 en het zakelijke, intellectualistische nihilisme van 1950. Dit lijkt mij een goede bepaling. Maar ook het gevoel van wanhopige levensonmacht en vergeefse opstandigheid, dat sedert 1960 zoveel literatuur heeft gekleurd, zit er reeds helemaal in.

Jo Otten: Bed en wereld, J.M. Meulenhoff Amsterdam.