Facettenoog

[p. 25]

Het geheim van Antaios
Pierre H. Dubois

De reus Antaios, personage uit de Griekse mythologie, was de zoon van Posseidoon en Gea. Hij bleef onoverwinnelijk op voorwaarde dat hij zijn voeten op de grond wist te houden, dat wil zeggen het contact wist te bewaren met de aarde (Gea), zijn moeder, van wie hij telkens nieuwe krachten ontving. De symboliek is duidelijk: Het geheim van Antaios, titel van het nieuwe essayboek van Pierre H. Dubois, is niets anders dan het contact met de werkelijkheid, met de concrete realiteitservaring, die de uiteindelijke inzet van dit boek is.

In de twee voornaamste afdelingen, de eerste en de laatste, van het boek zijn de essays gegroepeerd onder de respectievelijk gezamenlijke titels Centripetaal en Centrifugaal. En daartussen in staat het gedeelte Pragmatisch, dat twee opstellen van meer praktische aard bevat, die betrekking hebben op de verhouding van de schrijver tot zijn publiek, en de rol van de literaire kritiek in die verhouding. De drie ‘centripetale’ essays houden uiteraard verband met persoonlijke facetten van de schrijver en zijn ten dele onmiddellijk autobiografisch. De drie ‘centrifugale’ essays zijn vanuit het ‘ik’ gericht op de buitenwereld, dat is in dit geval: belangrijke facetten en problemen van de Westeuropese literatuur. Als de twee buitenste vleugels van een drieluik tegenover elkaar gesteld, vullen die beide afdelingen elkaar nochtans aan, vormen zij de directe en indirecte expressie van eenzelfde, fundamenteel-persoonlijke bekommernis van de auteur. Aan zijn eerste bundel essays, Een houding in de tijd (1950), gaf Pierre H. Dubois als motto een citaat van Claude E. Magny mee: ‘La critique littéraire pourra être l'une des formes - la seule légitime, peut-être - de l'autobiographie’. In de inleiding voegde hij daaraan toe dat een dergelijke ‘autobiografie’ wellicht het liefste was dat hij zou willen schrijven. Verder luidde de eerste zin van ditzelfde boek: ‘Literatuur is ervaring’. Ervaring betekent direct contact met de werkelijkheid, en is hier

[p. 26]

nauwkeurig aan te duiden als: ervaring van het tragisch bewustzijn. Ik verwijs met nadruk naar die vroegere publikatie van Dubois, omdat het een aanduiding bevat van de wezenlijke aard en de continuïteit van zijn schrijverschap, dat gesteund is op een diepe innerlijke ervaring van onrust, twijfel en onzekerheid, op de tragische, paradoxale existentiële situatie van de mens. Vanuit deze situatie beschouwt hij de literatuur als expressie èn schepping tegelijk: subjectieve menselijke expressie van de ambivalentie, die daardoor in een literaire formulering komt vast te staan en daarin zichzelf, telkens weer voorlopig, overstijgt. Al het ‘kritisch’ werk dat Dubois sedert 1950 in boekvorm heeft gepubliceerd, is geen ‘kritiek’ in de letterlijke en engere zin, maar essayistische en biografische literatuur van hoog niveau, waarin analyse, synthese, beschouwing en betoog een merkwaardige eenheid vormen van beschrijving, polemiek en zelfexpressie. Ik bedoel daarmee zeker niet dat hij het werk van andere auteurs op subjectieve wijze dienstbaar zou maken aan eigen inzichten en overtuigingen (zoals destijds bijv. Dirk Coster al te vaak deed), maar wél dat hij in dat werk, mede als vorm van zelfexploratie en zelfherkenning, bij voorkeur de existentiële problematiek belicht die ook de zijne is. En daarin is ook zijn eigen meest ‘objectieve’ werk, zoals de biografie van Marcellus Emants (1964), nog centrifugaal, en staat anderzijds zijn meest centripetale werk haast nog voortdurend in contact met de grote, verwante literatuur. Leven, lezen, denken en schrijven zijn voor een auteur als Dubois slechts verschillende aspecten van hetzelfde bewustwordingsproces van de eigen ‘situatie’ en dus van de eigen ‘vrijheid’, hoe paradoxaal die ook wordt ervaren. In deze zin kan men ‘situation’ en ‘liberté’ herkennen als typische termen van Sartre. En ik citeer - met Dubois - inderdaad ook Sartre: ‘Ecrire, c'est une certaine façon de vouloir la liberté; si vous avez commencé, de gré ou de force vous êtes engagé.’ En daarmee is ook het schrijverschap, dat uit Het geheim van Antaios intelligent en geëngageerd spreekt, eveneens gekarakteriseerd.

De twee woorden die in dit nieuwe boek het vaakst terugkeren, zijn ongetwijfeld ‘tragisch’ en ‘paradox(aal)’. Ze houden ook duidelijk met elkaar verband, omdat, voor Pierre Dubois, de

[p. 27]

tragiek van het bestaan wortelt in de onoplosbare paradoxen en ambivalentie van dit bestaan. In het essay Om het onformuleerbare uit Centripetaal, verklaart de auteur dat een roman die niet geschreven is vanuit een tragisch bewustzijn hem niet interesseert als iets dat hem aangaat. Hij zegt dit vanuit een persoonlijke voorkeur, maar tevens vanuit het besef dat elk werk van betekenis uit de wereldliteratuur door het tragisch bewustzijn gekenmerkt wordt. Een van de consequenties daarvan is de andere verklaring dat hij zich slechts zijdelings kan verdiepen in de vorm-problematiek van de moderne roman. Het woord ‘zijdelings’ vergt hier wellicht een verklaring. Het betekent allerminst dat Dubois geen overtuigd besef zou hebben van de conditio sine qua non van de vorm, waardoor ieder belangrijk literair werk juist bestaat en waaraan het zijn kracht en duurzaamheid ontleent. Het tegendeel is waar. Maar het betekent wèl dat, in de wisselende vormen, waarin de literatuur en dus ook de moderne roman zich aandient, Dubois' hoofdbelangstelling uitgaat naar de expressie en schepping van tragisch levensbewustzijn. Het opstel dat, in de centrifugale afdeling, aan dit getuigenis beantwoordt heet Romanproblemen.

Het bevat aantekeningen bij het essay Pour un nouveau roman van A. Robbe-Grillet, waarin Dubois de bekende, nogal exclusief en polemisch gestelde romantheorieën van de Franse schrijver poogt te relativeren. Afgezien van de discussie zelf, waarop hier niet kan ingegaan worden - de recente, lijvige en zwaar gedocumenteerde studie La crise du roman van Michel Raimond bewijst ten overvloede hoe ingewikkeld en genuanceerd het verschijnsel is en hoezeer het inderdaad reeds wortelt in de 19de eeuw zelf - ligt precies in dit relativeren de meest kenschetsende houding van Dubois. Met geen enkele ongeschakeerde, apodictische uitspraak kan hij zich verzoenen, niet alleen uit historische overwegingen, maar vooral vanuit zijn wezenlijkste overtuiging dat de waarheid een paradoxaal fenomeen is, dat zich slechts in tegenstrijdige en vermomde gedaanten openbaart.

De mens van vandaag is zonder antwoord en zonder oplossing. Hij staat onbeschermd tegenover het probleem van z'n bestaan,

[p. 28]

zonder veel of helemaal zonder geloof, zonder veel verwachtingen, met twijfel, onzekerheid en wanhoop. Hij bevindt zich midden in de incoherentie, vrij en alleen, dat wil zeggen ‘eenzaam en angstig’. De achtergronden en groei van dit tragisch besef worden verhaald in het meest autobiografische getuigenis uit het boek: Een Saulinische ervaring, waarin de auteur zijn verwijdering van het katholicisme en van iedere vorm van religie beschrijft. Het is een stuk lucide, analyserende bekentenisliteratuur, waarin aangrijpende passages staan. Ik denk hier vooral aan het sobere, uitgepuurde relaas van de dood van de vader, dat culmineert in het besef van de totale menselijke eenzaamheid: ‘Ik zag hem, als buiten mijzelf, niet als mijn vader, maar als een man die lag te sterven, en ik herinner mij één ogenblik waarin ik onweerstaanbaar, als in 'n duizeling onontkoombaar en reddeloos zeker wist dat men nooit iets voor elkaar kan doen’. De hier ondernomen speurtocht in de eigen jeugd en het verleden, de strikt persoonlijke ervaring van de vervreemding van alle ideologieën, het tragische individualiteitsbesef en de ontdekking van de betekenis van het schrijverschap, vinden hun objectiever, ‘centrifugaal’ pendant in twee voortreffelijke essays uit het laatste deel van het boek: Jean-Paul Sartre en het misverstand en Tragedie en tragiek. Het eerste essay handelt vooral over Les Mots, het prachtige boek (trouwens door Dubois vertaald), waarin de Franse schrijver eveneens terugblikt op zijn jeugd, op het ‘verraad’ daaraan en de daarmee samenhangende existentiële betekenis van zijn schrijverschap: ‘Van geboorte tot dood bepaald, verraden door onze staat van mens, veroordeeld om nooit onszelf te zijn, zullen wij toch, hoe gering onze waarde ook moge zijn, deze bereiken door verraad te plegen: onszelf doen bestaan in zoverre wij ons ontrukken aan onszelf en aan anderen; wellicht de mens tot stand brengen door hem los te maken van zijn verleden...’

De grondige kennis van het werk van Sartre, waarvan Dubois hier getuigt, en zijn dit keer scherpe polemieken tegen pietluttige Nederlandse misvattingen, leveren hartversterkende lectuur. Het andere, vijftig bladzijden lange opstel tenslotte, bevat een belangwekkende schets van de ontwikkeling van het tragische levensbewustzijn van de antieke Griekse tragedie tot in de

[p. 29]

moderne roman en het toneel van Brecht. Deze condensering van meer dan twintig eeuwen cultuur en literatuurontwikkeling is geen wetenschappelijk-historische studie en kan ook aldus niet worden beoordeeld; het is een essay in de eigenlijkste betekenis van dit genre, waarin een persoonlijke visie de voornaamste stadia in de evolutie van het westerse levensbewustzijn beschrijft en ontleedt. Eruditie, schrijverschap en persoonlijk engagement versmelten hier tot een in de Nederlandse literatuur zeldzame eenheid.

Ik heb nog niets gezegd over de strikt literaire kwaliteiten van dit boek. Ze liggen vooral in de scherpe, soms verrassende formuleringen, waar de dialectiek van ambivalentie en paradox ook bestendig in de vorm zelf gestalte krijgt.

Pierre H. Dubois: Het geheim van Antaios, Nijgh en Van Ditmar, Den Haag en Rotterdam.