Facettenoog

[p. 19]

Wereld in woorden
S. Dresden

Het essay dat dr. S. Dresden onlangs heeft gepubliceerd onder de titel Wereld in woorden, is in het Nederlands taalgebied een baanbrekend en op applaus te onthalen boek. Waar in het buitenland, vooral in Engeland, de Verenigde Staten, Frankrijk en Duitsland, sedert een dertigtal jaren de moderne literairkritische studie en interpretatie van de roman een groot aantal merkwaardige werken heeft opgeleverd, is deze vorm van literatuuronderzoek ten onzent nog een zeldzaamheid. In Nederland kan men al wel verwijzen naar enkele boeiende studies als die van dr. W. Blok (Verhaal en lezer 1960) en F.C. Maatje (Der Doppelroman 1964), maar in Vlaanderen wordt haast nog uitsluitend gelaboreerd aan ouderwetse discussies over ‘inhoud’ (= schematiseren en bespreken van het ‘verhaal’), wereldbeschouwing, moraal en dergelijke. De roman zelf is nog een heel jong genre en de studie ervan, nog veel jonger, is hier meestal het dilettantisch bedrijf van biografische, psychologische of moralistische peuteraars. Wanneer zal het moderne literatuuronderzoek, als geïntegreerd in het geheel van de snel evoluerende en in complexiteit toenemende actuele wetenschap, eindelijk losgemaakt van een enorme historische ballast, aan onze universiteiten een behoorlijke en levende plaats innemen?

Het boek van S. Dresden kan primo gelden als het eerste Nederlandse werk waarin zowat al de problemen die in de moderne buitenlandse romanstudie aan de orde worden gesteld, vermeld of behandeld worden. Het steunt daarin op een zeer uitgebreide kennis van de desbetreffende literatuur, gecombineerd met eigen inzichten, originele probleemstellingen en concrete toelichtingen die vooral betrekking hebben op de Franse nouveau roman. Vooral ook rekening houdend met de enorme uitgebreidheid van deze literatuur en de onmogelijk bij te houden jaarlijkse stroom van de meest diverse romans, moet het werk van dr. Dresden voortreffelijk genoemd worden. Geen enkele

[p. 20]

literatuurliefhebber en a fortiori geen enkele leraar of student in de letteren, zeker geen enkele literaire criticus of essayist zou het ongelezen mogen laten. Het centrale begrip van waaruit de auteur de ingewikkelde en zo weinig doorzichtige romanschepping tracht te benaderen is dat van de romanstructuur. Het is een begrip dat de vooraanstaande buitenlandse essayisten (vooral sedert The Structure of the Novel van E. Muir) met voorliefde hanteren en zopas las ik in dat verband ook nog de (overigens door Dresden niet vermelde) boeiende studie van Jean Rousset: Forme et Signification, Essais sur les structures littéraires, waarin deze auteur, naast een theoretische inleiding, een aantal merkwaardige proeven van structuuranalyses heeft geleverd. In allerlei opzichten kan deze studie gelezen worden als een aanvulling en toepassing van het werk van S. Dresden, dat zich tot een theoretisch en speculatief betoog beperkt.

Wat is nu vooreerst de precieze betekenis van het begrip romanstructuur? Het is niet zomaar met een ondubbelzinnig synoniem of een wiskundig gefixeerde definitie te bepalen, om de eenvoudige (maar tegelijk zeer ingewikkelde!) reden dat de structuur zich nooit in abstracto laat losmaken van de concrete roman zelf, maar integendeel de essentie van die roman is, zodat ze maar, groeiend tijdens het creatieve speuren, intuïtief en analyserend begrepen, bij de voltooiing van het onderzoek en als resultaat daarvan kan vastgesteld worden.

In dit verband zegt Rousset zeer terecht: ‘L'instrument critique ne doit pas préexister à l'analyse’. Zoals, volgens het moderne artistiek bewustzijn, de romanschepping voor de schrijver zelf niet een van tevoren bepaalde expressie, maar een door het schrijven zelf groeiende ‘recherche’ en creatie is, zo is het werk van de moderne criticus, aansluitend bij diezelfde overtuiging en sensibiliteit, een onderzoek dat eveneens met lege handen vertrekt maar geleidelijk de essentie van het literaire werkstuk verovert. Het is daarom de doem (of het voorrecht) van dit werk dat het in de theorie begrippen en termen moet hanteren die niet a priori helemaal vaststaan en die telkens opnieuw moeten waar gemaakt worden. Aan dit inzicht ligt een levendige overtuiging van fenomenologische relativiteit ten grondslag,

[p. 21]

die iedere dogmatische en externe benadering van het kunstwerk onmogelijk maakt.

Maar toch poogt dr. Dresden, als gewetensvol en dialectisch redenerend theoreticus, enkele malen het structuurbegrip nader te omschrijven. Het is tekenend voor zijn opvatting en methode, dat hij dit vooral pas doet aan het eind van zijn boek, veeleer als vastgesteld resultaat dan als vooropgezet axioma. Daar onderscheidt hij structuur van een aantal andere (en allemaal vage en dubbelzinnige) termen als vorm, gestalte, schema, idee, compositie etc. Hij komt tot de altijd opnieuw experimenteel te bewijzen conclusie, dat de structuur nergens zit ‘tenzij in het werk’ zelf, en dat het structuralisme een nog steeds zoekende methode is, ‘toe te passen op de roman die zelf een zoeken naar zin betekent’. Het zijn (althans voor mij) verkwikkende woorden, die getuigen van altijd onzeker en ‘open’ blijvende mentaliteit van een geestesgesteldheid die óók tegenover het kunstwerk geen enkele doctrinaire opvatting aanvaardt.

Het structuurbegrip spruit voort uit de overtuiging dat bij de literatuurstudie naar een methode moet gezocht worden die de roman recht doet wedervaren als literaire schepping. Uitgangspunt zal dan moeten zijn de vraag naar het hoe, naar de techniek, naar de wijze waarop een roman in elkaar zit (11). ‘Daarbij wordt het verhaal zelf echter niet uit het oog verloren. Er is immers geen sprake van dat het verhaal in de roman zich los laat denken van de wijze waarop het verteld wordt’ (12). Ten slotte laat het probleem zich herleiden tot de aloude en fel bediscussieerde verhouding van inhoud en vorm, met dien verstande echter dat deze beide begrippen door de historische ontwikkeling van zowel ideologische als formalistische kritiek hopeloos besmet en onbruikbaar zijn geworden. Juist de zo ruim verbreide misvatting dat ‘vorm’ en ‘inhoud’ als abstracte denkbeelden enige realiteitswaarde zouden bezitten, wordt door het structuurbegrip krachtig bestreden.

Een roman bestaat slechts als concreet, autonoom en ondeelbaar werkstuk, waarin een bepaalde verhaalsinhoud slechts in en door een bepaalde schrijf-techniek verwezenlijkt zit en het is de taak van de kritiek die gecreëerde eenheid in haar essentie

[p. 22]

te vatten. Juist om die eenheid in al haar complexiteit, in haar geheimzinnig krachtveld van onderlinge relaties en spanningen gaandeweg te kunnen achterhalen, vertrekt dr. Dresden op fenomenologische manier van de eenvoudigste vaststellingen. De eerste formulering ervan luidt: ‘Voor mij is het begin dat een roman op een bepaalde manier iets vertelt in geschreven woorden’ (16). Het lijkt dus verbluffend eenvoudig, maar de doorgedachte consequenties ervan leiden voor iedere traditionele geest naar revolutionaire stellingen. Vooreerst is de bouw van Dresdens boek zelf, in zes hoofdstukken die logisch uit elkaar volgen, daarop gesteund. Het eerste daarvan handelt over het verhaal, dat als geschreven romanverhaal een veel gecompliceerder verschijnsel blijkt te zijn dan oppervlakkig zou kunnen verondersteld worden. Een eerste, voorlopig besluit, dat de auteur kan trekken, klinkt opnieuw ‘banaal’: ‘Een romanverhaal is geschreven in woorden. In woorden die de lezer leest’ (38). Maar de op vele plaatsen ontwapenende en haast doorlopend overtuigende betoogtrant van Dresden put juist in belangrijke mate haar kracht uit het feit dat hij de elementairste evidenties, die echter verwonderlijk genoeg meestal over het hoofd worden gezien, hun volle en daardoor verrassende betekenis terugschenkt. Bij het lezen van gangbare beschouwingen en bijvoorbeeld schoolhandboeken (vaak beschamend van wanbegrip) krijgt men meestal de indruk dat de roman beschouwd wordt als een soort overzichtelijk equivalent van de buitenwereld, een ‘herschepping’ zoals het heet die dan ook ongeveer op dezelfde manier kan benaderd worden als de werkelijkheid zelf. Een professor van mij gebruikte destijds de romanfiguur Raskolnikov als uitgangspunt voor de studie van de psychologie van de misdadiger: daar heb je 't: een romanpersonage wordt behandeld alsof het een levend mens was. Om dergelijke, haast onuitroeibare misvattingen te ontkrachten, analyseert Dresden scherpzinnig het fenomeen van het romanpersonage. Hij leunt daarbij onder meer aan bij het bekende werk van K. Haedens Paradoxe sur le roman. Vertrekkend van het beginsel dat een roman een geschreven wereld, een wereld in woorden is, argumenteert hij dat het zinloos is een romanfiguur te willen toetsen aan een levende persoon, een vergelijking die louter

[p. 23]

metaforisch is: ‘De werkelijkheid biedt mij in dit geval alleen een romancier en de woorden die hij schrijft. Op één of andere manier verdichten deze woorden zich tot een figuur, maar het is en blijft een persoon in woorden’ (39).

De enige zekerheid waarop het uitdiepen van de problematiek van het romanpersonage dus uitmondt, is opnieuw dat de roman ‘een spanningsveld van woorden’ is (59). En daar een woordenstructuur in de tijd ontstaat, hangt de techniek waardoor dit spanningsveld wordt opgebouwd, ten nauwste samen met de tijdsordening. Wezenlijk voor de roman is derhalve de manier waarop het verhaal verteld wordt. Een volgend hoofdstuk behandelt daarom ook de romantechniek. De belangrijke problemen van de tijd (tijdservaring en tijdsexpressie) en, daaruit voortvloeiend, van het gezichtspunt van de romancier, worden hier in al hun aspecten onder de loep genomen. Ook hier maakt dr. Dresden kritisch gebruik van de desbetreffende internationale literatuur en illustreert hij een aantal gevallen aan de hand van romans van Robbe-Grillet, Butor en Beckett. Slechts op één plaats lijkt zijn betoog mij wat verward, namelijk op pag. 71-72, waar hij ten opzichte van de tijdsdimensie van het vertellen (preteritum en presens historicum) de standpunten van respectievelijk de lezer (zoals ingenomen door K. Hambürger) en van de schrijver (zoals ingenomen door Seidler) niet voldoende uit elkaar houdt. De niet vermelde recente studie van H. Weinrich: Tempus (Kohlhammer 1964) kan klaarheid helpen brengen in deze moeilijke kwesties. Dresdens uiteenzetting van al de structuurmogelijkheden van het auctoriële en het personele vertellen is daarentegen bijzonder helder.

Een zo rijk boek als dit, waar haast op iedere bladzijde het ene facet van het onderzoek in het andere overglijdt, kon in dit kort bestek uiteraard slechts fragmentarisch besproken worden. Ik verwijs alleen nog naar twee verdere hoofdstukken waarin over de verhouding van de roman en de werkelijkheid en de interrelatie van structuur en lectuur wordt gehandeld. Zowel voor zijn visie op het romankunstwerk als voor de deskundige en boeiende wijze waarop hij, dialectisch, kritisch en overtuigend, maar met geen enkele andere zekerheid dan die waarin hij

[p. 24]

telkens voorlopig uitmondt, die complexe wereld van literaire structuurelementen heeft ontward en ontwikkeld, wil ik prof. Dresden gelukwensen.

Dr. S. Dresden: Wereld in woorden. Beschouwingen over romankunst, Bert Bakker/Daamen n.v., Den Haag.