Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[163. Het dorp St. Amands]

De zuidwesthoek van de provincie Antwerpen vormt een afzonderlijke landstreek die onder den naam van Klein-Brabant bekend is. Klein-Brabant is aan drie zijden ingesloten door de Schelde en de Rupel en bevat de dorpen Bornhem, St. Amands, Weert, Hingene, Eikevliet, Ruisbroek, Willebroek, Breendonk, Kalfort, Liezele, Lippelo, Puurs, Op-Puurs en Mariekerke. De dorpen Heindonk, Heffen, Leest en Tisselt, die zich oostwaarts van 't eigenlijke Klein-Brabant, langs de Senne uitstrekken, rekent men er gewoonlijk ook nog bij.

[p. 302]

De tongval van Klein-Brabant is zeer merkwaardig en zeer oorspronkelijk. De kleinbrabantsche tongval is nog wel brabantsch, maar helt toch sterk naar het vlaamsch over, even als de tongval van de stad Antwerpen doet. Het kleinbrabantsch is zuiverder en oorspronkelijker dan andere zuidnederlandsche tongvallen zijn, omdat Klein-Brabant geen steden bevat en tamelijk afgezonderd gelegen is. Dit geldt vooral van de volksspreektaal van het dorp St. Amands, waar de meeste ingezetenen landbouwers en linnenwevers zijn, die slechts zelden buiten hun woonplaats komen. Daar spreken en leven de menschen nog zóo als voor tachtig en honderd jaren.

De kleinbrabantsche tongval is vooral merkwaardig door de uitspraak der volkomene a als ou; b.v. zaad wordt zoud, vader wordt vouder; maar de nederlandsche volkomene a van den uitgang aar wordt als zoogenoemde zware e of blatende æ uitgesproken; b.v. pærelær (perelaar), pereboom; schuldenær, schuldenaar, leugenær, leugenaar, enz. Omgekeerd luidt de nederlandsche ou als volkomene, zuivere a; b.v. zout wordt zaat. De onvolkomene o vóor r wordt in den regel ö; b.v. börst, borst; kört, wörst, dör, körst, voor kort, dor, enz. Deze zelfde korte ö vervangt ook de nederlandsche ui in vuist (vöst), knuist (knöst), tuischen (tössen), enz.

Er is weinig onderling verschil in de uitspraak der onderscheidene kleinbrabantsche dorpen. Dit verschil ligt hoofdzakelijk in het min of meer helder en zuiver uitspreken van de volkomene a, de ou en de ei. Te St. Amands spreekt men wel van dier en vier voor duur en vuur, zooals nagenoeg overal in Zuid-Nederland, maar niet van ier en gebier voor uur en gebuur, van mier en brier voor muur en broer (bruur), zoo als te Ruisbroek en Willebroek en vooral te Klein-Willebroek wel geschiedt.

163. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp St. Amands.

Medegedeeld door den heer J. van Droogenbroeck, letterkundige te Brussel. April 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Dou was 'ne man dieë twieë zonen a.

[p. 303]

12. De joengsten za oun ze vouder: vouder! geef mai 't pourt da' mai toekomt. En de vouder gaf 't em.

13. As en ieënige dougen dor nour alles bai ieën a, vertrok de oengste zoon ieël ver van uis en ai verkwiistten dou al ze goed mee kwasten en slecht fravolk.

14. Mour as en na alles deur gedoun a, kwamp er dou 'nen groeëten oengersnoeëd en ai wurd zoeë erm, zoeë erm!

15. Dè goenk en em verure bai 'nen boer en dieë dee em de verkes goi slougen.

16. Ai a zekkenen oenger dat en za gære mee de verkes mee geten emme, mour ai en kreeg er niiks af.

17. Dè goenk en iin z'n aigen paze en ai za: iin me vouders uis emmen de knechten broeëd zoeë veul as ze wiille en iik moet ier van oenger kreveeren! Iik ben pertang 't kiind van den uize!

18. Iik zal oepstoun en bai mai vouder goun en iik zal 'm zeggen: vouder! 'k em kwoud gedoun tegen den emel en tegen a.

19. Iik ben ni mieër wærd van a zoon te zain; mour löt mai terüg iin uis komme; iik zal a knecht zain!

20. As en da' gezæd a, giink en nour zai vouder; en as en eulen uis zag, dust en ni biinnen goun. Mour zai vouder zag em en ai kenden em en ai liep er nour toe en ai küsten em.

21. De zoon goenk schrieëven en ai viel oep z'n knieën en ai za: vouder! 'k em kwoud gedoun tegen den emel en tegen a; iik ben ni mieër wærd van a zoon te zain; mour löt mai terüg iin uis komme; ik zal veur knecht diene!

22. Mour de vouder dee em mee kommen en ai za oun zain knechte: geft al ga e klieëd oun de joengen; ieën van de beste; stekt dan 'nen riink oun zainen vinger en geft em schoenen oun zain voete.

23. Doeg 't vet gemokt kalf doeëd en löt ons kermis aven en blai zain!

24. Want ons kiind was doeëd en 't es verrezen; de joenge was verloren en ai es weer gevonnen. En gieël 't uis was iin vreugd.

25. Den aatsten zoon was iin 't feld gebleven en as en nour uis kwamp, oeërden ai da' se bezig wouren me' te ziingen en te dansen.

26. Ai riep seffes ieëne van de knechten en ai vroeg wat dat da' was.

[p. 304]

27. En dieë za 'm: a bruur es terüg kommen en dour veur et a vonder 't vet kalf doen stougen, omdat en nog gelükkig t' uis kommen es.

28. Mour den aatste zoon wurd kwoud en ai wiilde ni biinnegoun. Zai vouder kwamp den buiten bai 'm en ai vroeg: wour oem zedde kwoud?

29. En den aatsten za: vouder! iik dien a zoeë veul jouren en iik em noeët konteroure gewest en mai edde va'-z-læve nog niiks gegeven oem 'ne kieër mee main vrinde kermis t' aven.

30. Mour zoeë ga as a bedörve kiind terüg es, dieën al ze goed me' slecht volk verkwiist èèt, den doeide veur em nog 't vet kalf slougen. Dour oun en doeide ni wel!

31. Mour de vouder za: ga zait oemmes altaid bai mai! En ge wet wel dat al da' 'k em veur a es!

32. Mour wai moete blai zain en kermis ave, oemdat a bruur dieë doeëd was, na verrezen es; ai was verloren en ai es na weer gevonnen.

Aanteekeningen.

Aangaande de uitspraak der verschillende klanken, zie bl. 294 II.

13. En, hij, afwisselende met ai; zie vs. 13 bl. 270 II.

15. Dè, toen, als, daar.

Dè goenk en em verure, toen ging hij zich verhuren; zie vs. 15 bl. 175 I op hi farhürd him.

16. Zekkenen, zulken, zulk eenen.

Gære, gaarne; zie vs. 16 bl. 258 II op gēre.

Emme, hebben; zie vs. 16 bl. 252 II op hemme.

Ai en kreeg er niks af, hij kreeg er niets van. Zie vs. 12 bl. 297 I op d'r af, en vs. 25 bl. 147 II.

17. Paze, peinzen, denken; zie vs. 21 bl. 252 II op peinze.

Kreveeren, omkomen; zie vs. 17 bl. 228 II op 'k kreveere-'k ikke.

Pertang, toch; zie vs. 29 bl. 259 II op pertang.

20. Eulen, hunlieder; zie vs. 12 bl. 270 II op eul.

Dust, durfde, van 't verouderde durren, dorren, darren, derren, durven, dat te Leeuwarden nog als deure in gebruik is, het friesche dore. Volkomen zoo als te St-Amands, zeit men te Leeuwarden ook dust of durst voor durfde.

21. Schrieëven, schreeuwen, schreien; zie vs. 25 bl. 245 II op geschrieëf.

[p. 305]

23. Aven, haven, houden. Zie vs. 24 bl. 310 II.

24. Es, is; zie vs. 30 bl. 229 II op es.

Gieël, geheel; zie vs. 13 bl. 271 II op g'ieël.

27. Kommen, gekomen; in vele streken van Zuid-Nederland, onder anderen in West-Vlaanderen, bezigt men in de volksspreektaal het verledene deelwoord van 't werkwoord komen, tegen den regel in, zonder 't voorvoegsel ge.

28. Zedde, zijt gij; zoo ook in vs. 29 edde, hebt gij, en in vs. 30 doeide, doet gij; zie vs. 30 bl. 301 II.

29. Konteroure, basterdwoord van 't fransche contraire, waarvan men in Noord-Nederland 't basterdwoord kontrarie heeft gemaakt.

Edde, hebt gij; zie hier boven vs. 28.

Va'-z-læve, van zijn leven, nooit; zie vs. 29 bl. 295 II op van ze læven.

30. Doeide slougen, doet gij slachten; zie hier boven vs. 28 en vs. 23 bl. 129 II op slææt.