Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 2

[157. Noord-Brussel, Schaarbeek, enz.]

De boven staande vertaling is opgesteld in den echten, oudbrusselschen tongval, dat is de tongval die in het oorspronkelijke oude Brussel, in de oude benedenstad, in den eigenlijken kern van het nieuwere Brussel, in den omtrek van de groote markt en het stadhuis, door de afstammelingen der echte, oude brusselsche burgers gesproken wordt. Maar in elke groote stad worden er niet éen, maar meer verschillende tongvallen gesproken, aan de tegenovergestelde einden der stad, in de verschillende wijken of in de onderscheidene voorsteden (zie bl. 86 II). Zoo ook te Brussel. Daar spreekt men in het noordelijke deel der stad, in de noordelijke voorsteden Schaarbeek, St. Joost ten Noode, (St. Josse ten Noode) enz. anders dan in het middelste deel der stad, rondom de groote markt, en ook weer anders dan in het westelijke gedeelte van Brussel, in den omtrek van de vlaamsche poort, de anderlechtsche en de ninovesche poort, en in de westelijke voorsteden en dorpen, St. Jan's Molenbeek, enz. De tongval van Noord-Brussel en Schaarbeek helt meer naar dien van

[p. 273]

de dorpen benoorden Brussel over, die van West-Brussel meer naar de half oostvlaamsche, half brabantsche tongvallen van westelijk Zuid-Brabant, van de vlekken Anderlecht, Assche, enz.

De volgende vertaling is opgesteld in den tongval van het noordelijke deel van Brussel en van de voorsteden of de dorpen Schaarbeek en St. Joost ten Noode (of ten Oode?). Deze tongval verschilt weinig of niet van den tongval die in de aangrenzende dorpen Evere, St. Steven's, St. Pieter's en St. Lambert's Woluwe gesproken wordt. De nederlandsche ui wordt er in den regel als oei uitgesproken, de scherp lange o dikwijls als ieu, enz.

157. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van Noord-Brussel, Schaarbeek, enz.

Medegedeeld door den heer J. van Droogenbroeck, letterkundige te Brussel. April 1873. (In nederlandsche spelling.)

11. Do was 'ne zekere man dieë twieë zonen a.

12. De joenkste van die knopen za on ze voor: voor! gee' ma 't poot da' ma tukumpt. En de voor dildjsjen eulen eule poot.

13. Ieënige dogen do no, dat en alles ba-j-ieën a, vertrok de joengste zoon g'ieël ver van oeis, en a verkwistjsje do al ze goed mee 't slech fravolk, dor he mee leifde.

14. Mo as 'e na alles dee' gedoen a en verspeltjsj, kwamp er do 'ne grieuten oengersnoeid en a wid zoeë erm as 'n loeis.

15. A gink weg en veruurdege 'm ba 'ne minsj van da' land, die 'm in z'n boerdera zindjsje, oem z'n verkes goei te slooge.

16. As 'e de verkes zag ète, za en zoeë gère zanen boeik mee draf gevildjsj emme, mo niemand gaf er 'm van.

17. En a kieëden in ze zölve wee' en za: oeveul werkminsjen zen jer in me voors oeis, die brieut emme no eule goeste, terwelst da'k ik van oenger störf.

[p. 274]

18. Ik wil zoeë ni mieë blave; ik goon no me voors oeis en 'k zal 'm zegge: voor! 't es woor! 'k em tegen den emel en tegen a kwood gedoen.

19. Ik ben ni mieë wèèd da' ge ma a zoon itjsj; mo nemt me wee', al woo' 't da' 'k most knecht wödde ba-j-a.

20. As 'e da 'k gezèëd a, a stont op en a kieëde wee' no ze voor. As 'e na nog wa' van eulen oeis was, ze voor zag em. A liep 'm toe, pakten 'm vast en kusten 'm.

21. De zoon begost te graze, ze voor kreeg er kompasse mee en de zoon za 'm: voor! 'k em tege den emel en tegen a kwood gedoen; 'k ben zoeë woor ni wèèd da ge ma a zoon itjsj.

22. Mo de voor kieëden 'm om en za on z'nne knecht; gef ga e klieëd on de joenge, en ieën van de beste! doeijsj em 'ne rink on z'ne vinjer en schunen on z'n vuten.

23. Bringt 't vet kalf en slacht 't, en lotjsj ons moëltaad ave!

24. Want m'ne zoon was dooid en a es verreze; a was verlore en a es wee' gevonne. Dor oep begoste ze te smulle.

25.Den aadste zoon was in 't feld gebleive; mo as en no z'n oeis kwamp, ieuden a muziik, dansen en zank.

26. A riep seffes ieëne van de knechte en vrieg 'm wa' da' da' was?

27. En den dane za 'm: eulle bruur es wee' komme en do vee' et a voor 't vet kalf doen slachten, omdat 'e wel te pas t' oeis gekommen es.

28. Mo den andere widjsj kwood en a wildjsj ni binne goon. Ze voor kwam vee' en begost 'm schieun te spreike.

29. Mo a antwoodde on ze voor: watte, voor? ik dien a zoeë veul jore, 'k em a odders noit ni te bove gegoen, en ga en et ma noit e kalf gegeive, oem mee m'n vrindjsje moëltaad t' ave.

30. Mo zoeë ga aan andere zoon wee' gekommen es, die mee slech fravolk ze goed verspeltjsj et, g'et veur um 't vet kalf doen slachten.

31. Do oep za de voor: joenge! ge zaat alta' ba ma en ge wetjsj wel dat al 't maan 't a es.

32. Mo wa moeste moëltaad ave en bla zaan, oemdat a bruur dooid was en dat a na verrezen es; a was verlore en a es na gevonne.

[p. 275]

Aanteekeningen.

De ieë is de duidelijk uitgesprokene tweeklank ie, door een naslag van toonlooze e gevolgd; de oeë is de duidelijk uitgesprokene tweeklank oe, door een naslag van toonlooze e gevolgd. De è klinkt als in 't fransch en de ö als in 't hoogduitsch. De oe van joenkste, oenger (honger), oem, enz. is niet de nederlandsche tweeklank oe, maar de zuivere, hoogduitsche u.

12. Poot, gedeelte, van part; zie vs. 12 bl. 255 II op poat.

Eulen, eule, heulen, hunlieden; zie vs. 12 bl. 270 II op eule.

13. En, hij, afwisselende met a; zie vs. 13 bl. 270 II op en.

G'ieël, geheel; zie vs. 13 bl. 271 II op g'ieël.

14. Dee', deer, deur, door, even als vee', veer, veur, voor.

15. Veruurdege, verhuurdege, verhuurde; dit is eigenlijk een vlaamsche, niet een brabantsche vorm. In de vlaamsche tongvallen wordt de onvolmaakt verleden tijd der werkwoorden vrij algemeen gevormd door tege of dege (beide letters e toonloos) achter den wortel der werkwoorden te voegen, in plaats van het achtervoegsel de of te, waarmede in het geijkte nederlandsch en in alle andere nederduitsche tongvallen die onvolm. verl. tijd gevormd wordt. B.v. verdeeldege, verdeelde; paktege, pakte; paasdege, peinsde, dacht; wildege, wilde; kustege, kuste; hoordege, hoorde, enz. Zie vs. 13 bl. 227 II op verbèëstege.

Minsj, mensch, man; zie vs. 11 bl. 237 II op mins.

Goei te slooge, gade te slaan, te bewaken.

16. Za en, zoude hij.

Gère, gaarne; zie vs. 16 bl. 258 II op gēre.

Emme, hebben; zie vs. 16 bl. 252 II op hemme.

17. Kieëden, kierden, keerde; zie vs. 17 bl. 255 II.

Brieut, brood, even als grieut, groot, schieun, schoon, enz. Zie vs. 17 bl. 228 II op breud en bl. 207 II, de laatste regel.

Goeste, smaak, begeerte, neiging, basterdwoord van het latijnsche gustus, en overal in Zuid-Nederland veelvuldig in de volksspreektaal in gebruik. Goesting, goestiink, dat in de zelfde beteekenis, even veelvuldig in Zuid-Nederland gebruikt wordt, is het zelfde woord als goeste, met 't nederlandsche achtervoegsel ing.

Terwelst, terwijlst, terwijl; komt overeen met het friesche wîlst.

Da' 'k ik, dat ik ik, dat ik; zie vs. 17 bl. 218 II.

18. Mieë, meer; zie vs. 19 bl. 241 II op mie.

[p. 276]

Es, is; zie vs. 30 bl. 229 II op es.

19. Itjsj, hitjsj, hiet, heet.

21. Graze, van graanze, grijnzen, hier voor schreien, weenen in gebruik, en verwant aan 't friesche grine, 't hoogduitsche greinen; zie vs. 20 bl. 28 II op graaie. Even als dit graze is ook gevormd het zuidbrabantsche woord paze, van paanze, peinzen.

Kompasse, medelijden; zie vs. 20 bl. 198 II.

22. Schunen en vuten, schoenen en voeten, komt merkwaardiger wijze in klank geheel overeen met skunen en vuten in den leeuwarder tongval. Zie vs. 22 bl. 474 I.

23. Moëltaad, maaltjjd; de l van dit woord wordt volkomen als een fransche l mouillé uitgesproken. Zie vs. 23 bl. 262 II.

25. Ieuden, hieuden, hieurden, heurde, hoorde; zie vs. 17 hier boven op brieut en vs. 25 bl. 229 II.

26. Seffes, terstond; zie vs. 22 bl. 238 II.

Vrieg, vroeg; zie vs. 16 bl. 109 II en vs. 26 bl. 348 I.

27. Den dane, de diene, de die, die; zie vs. 15 bl. 263 II op doa_inen en vs. 27 bl. 228 II.

Vee', veer, veur, voor; zie vs. 14 bl. 275 II.

28. Schieun, schoon; zie vs. 25 hier boven.

29. Odders, orders, bevelen.

En ga en et ma, en gij en hebt mij, en gij hebt mij.

Ave, houden; zie vs. 15 bl. 263 II op ave..

Te Brussel doet zich, door de onmiddellijke nabuurschap en nauwe samenwoning der waalsch- en nederlandsch sprekende bevolking veroorzaakt, het zonderlinge en merkwaardige feit voor dat waalsch en brabantsch, dus romaansch en germaansch zich, ten deele althans, hebben vermengd om een afzonderlijk spraakmengsel, een jargon te vormen. Te Brussel, volgens Schuermans's Algemeen vlaamsch Idioticon in voce Marol, wonen lieden uit de laagste volksklasse in zekere wijk of buurt bij elkander. Men noemt ze Marollen, en de buurt waar ze wonen, schijnt men ook de Marollen te noemen. Zij zjjn oorspronkelijk geen echte Brusselaars, maar ongetwijfeld uit de eene of andere plaats van waalsch Belgie of uit Frankrijk af komstig en winnen veelal den kost met het uitventen van zeker soort van stinkende kaas, marollekees genoemd. Volgens De Bo, West-vlaamsch Idioticon, in voce Marollekaas, wordt deze kaas gemaakt te Marolles, een dorp in Frankrijk (Département du Nord); waarschijnlijk zijn dus de brusselsche Marollen wel van dit dorp af komstig. De Marollen te Brussel spreken een mengeltaal van waalsch en bra-

[p. 277]

bantsch, een jargon, dat hoofdzakelijk waalsch is, maar waarin nederlandsche woorden voorkomen. Schuermans geeft als proeve van de taal der Marollen, van het zoogenoemde marolsch of marollefransch, den volgende volzin: Ah! fiské, ti sifflais, qui dit l'formi; eh ben! t' as qu' à faire des fliikkers (flikker = danspas) asteur pour t' échauffer, puisque t'a pas fait un spoorpot (spaarpot) pour l'hiver.

De tongvallen van het westelijke deel van Zuid-Brabant, van de landstreken benoorden, bewesten en bezuiden Brussel dus, leveren weinig bijzonders op. Ze zijn allen goed brabantsch en komen in hoofdzaak met den brusselschen tongval overeen, ofschoon ze ook weer, ieder voor zich, door enkele eigenaardigheden van het brusselsch afwijken. De tongval van de stad Halle, en van de vlekken en dorpen St. Pieter's Leeuw (Léau St. Pierre), Vollezeele, St. Maarten's en St. Quentijn's Lennik, Leerbeek, Oudenaken, Elingen, Herffelingen, enz. ten deele het brabantsche gedeelte van 't Paiottenland vormende, enz. komt ten deele met het brusselsch, ten deele met den tongval van het aangrenzende deel van Oost-Vlaanderen, met dien van het zoogenoemde Paiottenland overeen. Daarentegen helt de tongval van de stad Vilvoorden weer eenigszins naar den mechelschen tongval over, en nadert de tongval van het vlek Assche en die van de dorpen Merchtem, Wolverthem, Loenderzeel, enz. allen in 't noordwesten van Zuid-Brabant gelegen, in vele opzichten tot de plattelandstongvallen van de aangrenzende gedeelten van de provincien Oost-Vlaanderen en Antwerpen, van 't Land van Aalst dus en van Klein-Brabant.

Een klein gedeelte van de overigens geheel waalsche en fransche provincie Henegouwen behoort ook nog tot het nederlandsche taalgebied. Dit gedeelte van Henegouwen, waar nog heden ten dage een nederlandsche tongval de volksspreektaal uitmaakt, ligt in het noorden der provincie en omvat de stadjes Edingen (fransch Enghien), door het volk gewoonlijk Engen of Ingen genoemd, en Lessen (fr. Lessines), met de dorpen Bievene (Biesevenne? Biezeveen?) (fr. Biévène), Akkeren (fr. Les Acren), Burg, Mark, St. Pieter's Kapelle (Capelle St. Pierre), Elzeele (fr. Ellezelles), Vloersberge (fr. Flobecq), Everbeek, enz.

Van dit hedendaagsche henegouwsche nederduitsch weet ik niets naders mede te deelen, dan dat het een brabantsche tongval is, die

[p. 278]

met de nederlandsche tongvallen van de aangrenzende landstreken van Zuid-Brabant en Oost-Vlaanderen, dus van Halle en van Geeraardsbergen en omstreken de meeste overeenkomst heeft.

In vroegere eeuwen was de nederlandsche taal over een veel grooter deel van Henegouwen, over al het land in het noordwesten dier provincie, tot aan de steden Ath en Doornik (fr. Tournai) toe, verspreid. Talrijke nederlandsche namen in deze landstreek bewijzen dit ten volle. Deze oorspronkelijke nederlandsche dorpsnamen, die bij de nederlandsch sprekende Henegouwers van Edingen, enz. nog in volle gebruik zijn, hebben de waalsche en fransche Henegouwers, dikwijls op dwaze wijze, zich voor hun tong van pas (mundgerecht) gemaakt. Zoo hebben ze van Fraaihem (Frayhem) Froyennes gemaakt; van 's Gravenbrakel Braine-le-Comte, van Elzeele Ellezelles, van Gondreghem Gondregnies, van Houthem Houtaing, van Meer-Veeghem Mévergnies, van Bloemendaal, een gehucht onder Bievene, Blometade, van Heidenghem Oeudeghien, van Hollenghem Ollignies, van Lobeek Lobbes, van Steenburg Estaimbourg, van Steenput Estaimpuis, van Beek-Laren Béclers, enz. enz. ¹⁾ Zoo ver deze nederlandsche dorpsnamen in Henegouwen voorkomen, zoover heeft oudtijds het nederlandsche taalgebied zich in die landstreek uitgestrekt.

1) Zie over dit onderwerp uitvoeriger mijn twee opstellen Nederduitsche namen voor uitheemsche plaatsen, voorkomende in De Navorscher jaargang 1871 en '72.