|
| |
| |
[103. Het vlek Schagen]
Behalve uit de reeds vermelde vier eilanden bestaat het oude
West-Friesland nog uit het noordelijkste gedeelte van
Noord-Holland. Alles wat in die provincie benoorden een
denkbeeldige lijn ligt, die men van Alkmaar op Hoorn
trekt, wordt gerekend West-Friesland te zijn. De duinstrook langs de Noordzee
echter, benoorden Alkmaar, die zich over Bergen en
Schoorl tot Petten uitstrekt, behoort nog tot
Kennemerland. Dit noordelijke Noord-Holland of West-Friesland
vervalt nog nader in twee deelen, het eigenlijke West-Friesland, dat ten westen
tusschen Alkmaar en den Helder zich | |
| |
uitstrekt, en Drechterland tusschen de steden
Medemblik, Enkhuizen en Hoorn.
De tongval van het vaste land van West-Friesland komt in hoofdzaak
met dien van de eilanden Texel en Wieringen overeen.
Het is friso-frankisch of hollandsch, waar de friesche taal, die in vorige
eeuwen in deze landstreek door het ingeborene volk, zuivere Friezen, werd
gesproken, haar stempel zeer duidelijk op heeft afgedrukt. Het westfriesche
nederduitsch heeft over het geheel genomen den frieschen zinbouw en de friesche
uitspraak der medeklinkers zuiver bewaard en nog heden ten dage in volle
gebruik behouden; ook komen er nog veel zuiver friesche woorden in voor, of ten
deele reeds verbasterde woorden, maar die nog duidelijk hun frieschen oorsprong
verraden. Iets anders is het met de klanken van dezen tongval; die worden
namelijk bijna allen op de nieuwerwetsch hollandsche wijze uitgesproken.
Terwijl dus de oude, friesche klank, b.v. van de ui en de ij op
Texel en Wieringen (en ook nog eenigszins te Enkhuizen) is bewaard gebleven,
spreekt men overal elders in West-Friesland deze klanken op de hollandsche
wijze uit, ja, zelfs nog wel zoo breed en plat als in het eigenlijke Holland.
Het onderscheid tusschen de verschillende zachte en scherpe letters e en
o wordt in dezen tongval duidelijk gehoord. De West-Friezen hebben nog
uit de erfenis van hun echt friesche voorouders een zuiver en fijn taalgehoor
overgehouden. Niettemin is het westfriesche nederduitsch gewis een van de
leelijkste, van de slechtst klinkende hollandsche tongvallen. Bijzonder
onaangenaam, hard en scherp klinkt het vooral in vele dorpen van Drechterland
en daar het onaangenaamste nog in de bloeiende dorpen aan de zoogenoemde Streek
tusschen Enkhuizen en Hoorn. Het is daar een echt boersch-grof dialect.
In de middeleeuwen, en vroeger werd, natuurlijkerwijze, door de
West-Friezen hun eigene friesche taal gesproken. Maar met gerustheid durf ik
beweren dat in Friesland bewesten Flie de friesche taal eerder dan in eenig
ander Friesland uitgestorven is. De gedurige invallen van de eerste hollandsche
graven reeds, die recht op West-Friesland meenden te hebben en die de
West-Friezen eindelijk dan ook bedwongen, waren hier van zeker mede de oorzaak.
Maar vooral werkte tot dit verval der friesche taal bewesten Flie de
uitbreiding mee, die het Fliemeer (Flevo) en de Fliestroom in de
middeleeuwen verkregen. Deze uitbreidingen hadden de overstrooming, den
ondergang der landstreken die West-Friesland aan de tegenwoordige provincie
Friesland verbonden, en de vorming | |
| |
der Zuiderzee ten gevolge.
Hierdoor bleven de West-Friezen in nabuurschap en nauwere betrekking met de
Kennemers en andere Hollanders (zij 't dan ook dat dezen minstens voor de helft
Friezen waren en nog zijn), terwijl ze steeds meer en meer van hun volle
broeders beoosten Flie, van den hoofdstam huns volks dus, gescheiden
werden.
Den juisten tijd van den ondergang der friesche taal in
West-Friesland aan te geven, is niet, wel doenlijk. Natuurlijk heeft het
nederduitsch ook slechts van lieverlede de friesche taal hier uit haar erfdeel
verdrongen. Nog lang zal men in de eene plaats friesch hebben gesproken,
terwijl in de andere reeds een min of meer zuiver hollandsch in gebruik was. De
invloed der reeds vroeger nederduitsch sprekende bevolking van de westfriesche
steden Medemblik, Enkhuizen en Hoorn
heeft ongetwijfeld uit dat gedeelte des lands, uit Drechterland, ook ten
platten lande, het friesch vroeger verdreven dan uit het eigenlijke
West-Friesland tusschen Alkmaar en den Helder. Ik heb reden om te
vooronderstellen dat rondom de Zijpe, te Kalandsoog,
Valkoog, Huisduinen, in den omtrek van
Schagen, te Barsingerhorn, Kolhorn,
Winkel, enz. de friesche taal het langst in gebruik bleef; zeer
waarschijnlijk nog tot in de eerste helft der zestiende eeuw toe.
Als schrijftaal is bewesten het Flie het friesch natuurlijk zeer
veel vroeger reeds uitgestorven, dan als spreektaal. Waarschijnlijk was het
friesch er wel nooit schrijftaal, en werd er, toen men niet langer de
latijnsche taal als geijkte schrijftaal bezigde, reeds terstond het
nederduitsch als zoodanig ingevoerd. Ik weet althans niet dat er oude oorkonden
zijn, of welke stukken ook, in Friesland bewesten Flie opgemaakt en in 't
friesch geschreven.
Het westfriesche nederduitsch wordt tegenwoordig overal in
West-Friesland gesproken, voornamelijk ten platten lande; onder de hoogere
standen spreekt men hoe langer hoe meer modern hollandsch. Het geringe volk van
Medemblik wijkt in zijn spraak weinig af van de plattelandsbevolking in den
omtrek van die stad; dat van Enkhuizen houdt er haar eigen dialect op na; de
tongval van Hoorn helt meer naar het moderne hollandsch over. De
Helder en het Nieuwe Diep, tegenwoordig de grootste
gemeente van het oude West-Friesland uitmakende, heeft geen eigen dialect. Deze
thans zoo bloeiende plaats is bijna geheel bevolkt door lieden uit allerlei
andere streken van Nederland afkomstig, en ook door Duitschers, Noren en andere
buitenlanders. Onder de lieden van zekeren leeftijd vindt men daar dan ook
slechts weinigen | |
| |
die aan 't Nieuwe Diep of den
Helder geboren zijn. Men spreekt er allerlei talen en tongvallen, die
zich in het moderne hollandsch vereenigen en oplossen.
| |
103. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van
het vlek Schagen.
Komt voor in het tijdschrift
De Navorscher, dl. XX, 1870. (In
nederlandsche spelling).
11. D'r was 'r 's 'n vader en die had twee zeuns, die lang niet
het zellevende van aard wazze.
12. De ouste die was wel 'n gnappe jongen, maar d' aar wou niks
deuge. Iens zeid' i teugen z'n vader: weet je wa' 'k docht hep? Je moste m'n
m'n errefporsie maar geve, da' 'k te goed bin, den zel 'k m'n kans wel verzien.
De ouwe man, die hat ze maar zat, maar i hat 'r toch niet erg veul bestek op om
dat te doen, want i docht wel dat 't den
hēēlekendal skeef mit 'm uitpakke zou; maar
de jongen die zanikte maar vort en hiel al maar an en op 't lest begon i zoo op
z'n pōōt te speulen dat i 't niet langer
kēēre kon en 't gezeur
lōōf worde ok. Hij gong er den maar toe over
om 'm z'n porsie te geven, dēēr i anspraak op
had.
13. Toe i dat had, wacht' i niet lang maar zocht gouw z'n boeltje
bij mekaar, pakte 't in en i gong op slag op reis
nēē 'n vreemd land,
hēēl vēēr
van z'n weunplaas of. Nou kwam 't net 't zelfd of as z'n vader docht had. In
plaas, dat i dēēr prebeerde om vooruit te
kommen in de wereld, zoo as i z'n vader wijs maakt had,
dēēt i warachies niks aars as zuipe,
zwendele, om grof geld speule en betije nog wel wat ergers ok. Dat 'r 'n
hēēleboel van dat soort wazze, die 'r op
figeleerde op z'n zak te lōōpen is zachs te
denken, want da' 's om 't even zōō, as ze 't
om 'n deun krijge kenne, en zōō doende was i
gouw van 't zoodje of en i moet zeker nog al stark van innekhoute weest hewwe,
want aars was 't met z'n gezondheid ok dēēn
weest.
14. Toe i 'r den alles deur joegen had, zat i lillek met z'n
| |
| |
bienen in 't gēēren; maar 't
wordde nog slimmer, want er kwam 'n hēēl erge
hongersnood in dat land dēēr i weunde en
alles wordde razende duur, zoodat i gien iensen genog eten en drinken krijge
kon, want gien ien wou 'm burge ok.
15. Nou begon i toch linigesan te begrijpen dat i werke most voor
de kost, al was i ok wat looi uitvallen. Hij gong al d'r 's
nēē deuze en gene toe om werk, maar i kon
nerregens te gang komme, gien ien wou 'm hewwe. Op 't alderlest vont i 'r toch
ien, die dēēr weunde, 'n boer, ze' 'k maar
zegge. En wat denk je dat i doen most? Op de varkens passe, die
dēēr in 't land liepe.
16. Zoo'n rijkeman's zeuntje, die op de varkens passe, je kan wel
denke, dat 'm dat raar voorkwam. En hat i nou nag maar genog eten kregen, den
hat 't nog wel skikt, maar i had nag zoo'n honger dat i wel d'r 's z'n lijf vol
zuipe wou an het zuipen dat in de zeunis van de varkens was, maar dat mocht i
gien iensen.
17. Toe i dēēr zoo alliendig bij
die varkens op dat land zat, begon z'n kloppertje toch efkes te kloppen en toe
begon i al d'r 's oftig te prakkezeeren over z'n slechte leven van vroeger.
‘Wat ken 't toch raar lōōpe in de
wereld,’ docht i, ‘wat hep me vader 'n heele zood knechse en die
kenne allegaar maar zōō veul eten en drinke
krijge as ze maar luste en ik hep teugenswoordig 'n honger as 'n
pēērd. 'N heele tijd an mekaar wist i niet
wat i doen wou en was i 't mit z'n eigen zelf niet iens. Hadde die vrinde, die
'm z'n duitjes hadde helpe opmake 'm beurt om beurt nou maar 's te warskip
nood, maar dat begrijp je; 't is mit zukke lui, as 'r niemendal meer te halen
is, van achteren zien je m'n lest.
18, 19. Op 't lange lest zeid' i toch in z'n eigen: zo̅o̅ ken 't toch niet langer. M'n vader is
zōō'n goeie
kēērel, as 'k 'r 's
nēē 'm toe gong en zeide dat 't m'n spijt da'
'k zōō raar deen hep, dan, denk ik, zou 'k
wel weer in huis komme magge.
20. En op slag gong i overend en an de loop. Hij was nog 'n
hēēl end van huis of, toe kwam z'n vader de
deur uit en die dacht: nou, wat hew 'k 'r an, wie zou
dēēr toch ankomme? Maar boven slechte plunje
bovenal, zag i toch gouw dat 't z'n zeun was en i gong 'r op 'n draf
nēē toe om 'm te halen en toe i bij 'm was,
pakt i 'm an, zoo miserabel blijd was i.
21. De zeun kon temet niet spreke, maar i zeide toch nag:
| |
| |
vader! 'k hep groote zonde dēēn
teugen God en teugen jou ok, 'k bin niet mēēr
we̅e̅rd, dat 'k zeun bin,
lēēt m'n maar bij je diene voor knecht.
22. Maar de ouwe man docht 'r he̅e̅l aars over. Hij most in ienen die
stikkende klēēre uit doen en de knecht most
nuwe hale en die most i antrekke en i kreeg 'n gouen ring an z'n vinger, en
schoene an, want i liep op blōōte biene.
23. Ok zeide de vader teugen de knecht: haal gou 't
mēēstkalf uit 't hok en slacht 't, dan zelle
we d'r 's 'n vrōōleke
ēēvend hewwe.
24. Want m'n zeun was zōō goed
as dōōd en 't is net of i weer levendig
worren is. Ik docht da' 'k 'm nooit weer zien zou en nou is i onverwachs weer
opperdan kommen.
25. Twijs ze in huis alles klaar maakt hadde, was de ouste zeun
nag op 't land an 't werk en toe 't zōō wat
ommenenbij schemere̅e̅vend was, hat i
de̅e̅n en toe gong i ne̅e̅ huis toe. Maar toe i wat dichter bij
huis kwam, ho̅o̅rd' i, dat ze
zōō ijselijk vro̅o̅lek wazze.
26. Hij zette gro̅o̅te
oogen op en vroeg an de knecht wat dat leven toch beduie most en wat 'r beurd
was.
27. Toe zeide de knecht: je bro̅o̅r is weer vrom kommen en nou is je vader
zo̅o̅ in z'n skik, dat i 't
mēēstkalf slachte
lēēten hep.
28. Maar nou ha' je de poppen an 't dansen, o wat was i 'r dul om!
't Was zoo slecht re̅e̅den mit 'm! Hij
wou gien iensen in huis. Toe kwam z'n vader en die wou 'm deur mooi praten
overhalen om 'r al in te komme.
29. Maar i wou niet en i zeide: dat ken d'r nou niet best voor
deur. Ik bin alto̅o̅s bij je bleven en
ik heb alto̅o̅s
dēēn, wat je zeid hep en zo̅o̅ as je 't hewwe wou en ik mag nooit niks,
want toe ik iemesdage kammeraas bij m'n had, wo' je m'n gien iensen 'n bokje
geve om te slachten.
30. Maar voor hum slacht je 'n he̅e̅l vet kalf! Ne̅e̅ vader! dat ken niet best deur de beugel.
'k Docht dat 't al zat mans genog was, dat i 'r je goed op zo̅o̅'n slechte wijs deur brocht had.
31. Maar de vader zeide: m'n jongen! je̅e̅ bin alto̅o̅s bij m'n weest en alles wa' 'k nag hep
is voor jou.
32. Maar 'k docht da' 'k je bro̅o̅r voor al m'n leven kwijt was.
| |
| |
Ik bin zōō blijd as blik da' 'k
'm weer hep en nou most jēē ok aars weze.
| |
Aanteekeningen.
De scherplange e en o wordt te Schagen
en omstreken duidelijk uitgesproken en van de zachtlange e en o
scherp onderscheiden. De scherplange e die in de westfriesche uitspraak
bijna als de friesche tweeklank ea luidt, is door
ēē afgebeeld en de scherplange
o die in klank bijna met den frieschen tweeklank oa overeenkomt,
door ōō.
12. Gnappe, van gnap, knap, braaf, goed; ook in
Friesland gnap.
Aar, ander; zie vs. 13 bl. 32 II.
Da' 'k te goed bin, dat mij toekomt. In
Friesland en elders zeit men beter: dat ik te goed heb.
Zel, zal; zie vs. 18 bl. 28 II op sel.
Hēēlekendal, geheel en
al, friesch hielendal; zie vs. 18 bl. 403 I.
Lōōf, moede, vermoeid, is
in geheel Noord-Holland benoorden het IJ in gebruik; in de friesche taal komt
het niet voor. De oorsprong van dit woord is mij onbekend; waarschijnlijk is
het met laf verwant. Kiliaan geeft het reeds als oud hollandsch
op; intusschen is het in Noord-Holland nog dagelijks in gebruik. Oudtijds
schijnt het ook in Zuid-Holland in gebruik geweest te zijn.
13. Weunplaas, woonplaats. De zacht lange o
verandert in veel nederlandsche tongvallen in eu; zoo weunen voor
wonen, leuven of geleuven voor gelooven, enz. Ook in den
hollandschen tongval van het Bildt in Friesland komt deze verwisseling
voor.
Prebeerde, van prebeeren, probeeren, beproeven, een
basterdwoord dat in de volkstaal van geheel Nederland in gebruik is.
Waarachies, verbastering van waarachtig.
Wazze, waren; zie v. 24 bl. 332 I.
Betije, bij tijden, somtijds.
Nag, nog; zie vs. 20 bl. 24 II op nag.
Innekhoute, inhouten; sterk van inhouten is een
uitdrukking aan den scheepsbouw ontleend, en die ook elders in de volkstaal in
gebruik is.
Dēēn, gedaan; zie vs. 21
bl.32 II.
14. Joegen, gejaagd.
Met z'n biene in 't
gēēren, woordelijk: met zijn beenen in 't
garen, of in 't net (hoogduitsch garn = net), een uitdrukking die te
kennen wil geven: hij zat of was verlegen.
Gien iensen, niet eens; zie vs. 16 bl. 335 I op geen
eens.
Burge, borgen. | |
| |
15. Linigesan, zachtjes aan, van linig, lenig.
Looi, lui, even als in Friesland loi en in
West-Vlaanderen looi.
16. Zuipen, varkensdrank; zie vs. 16 bl. 32 II op
supen.
Zeunis, trog; zie vs. 16 bl. 32 II op seunis.
17. Oftig, dikwijls; oft en often zijn in
deze beteekenis ook in West-Friesland in gebruik. 't Zijn zuiver nederduitsche
en friesche woorden, die echter ook in Friesland beoosten Flie
reeds verouderd en buiten gebruik zijn, even als overal elders in Nederland.
Oft is de hoogduitsche vorm, often de engelsche.
Te warskip, goed friesche uitdrukking, die elders in
Noord-Holland benoorden 't IJ ook in gebruik is, en hier en daar
als wasskip, wosskip, wasskop, enz. luidt. Het is in het nederlandsch
letterlijk te waardschap, en heeft de beteekenis van het modern
hollandsche uit logeeren gaan en van het in Friesland beoosten Flie
gebruikelijke ût fen hûs gean of ût fen
hûsje. Zie vs. 25 bl. 167 I op werskupsljüde.
20. Miserabel blijd; zie vs. 20 bl. 25 II op uselik naar
blud.
22. Biene, voeten; zie vs. 22 bl. 28 II op
skoene.
23. E̅ēvend, avond; zie bl. 29 II
en vs. 25 bl. 167 I op s'êunds.
24. Opperdan, verbastering van opwaarts aan, hier in
de beteekenis van naar huis. Dit woord is even als inwerdan en
uitwerdan voor inwaarts aan en uitwaarts aan, in geheel
Noord-Holland benoorden 't IJ in gebruik. Zoo zeit men bv.: ze komen meer
opperdan; kom maar opperdan, voor: ze naderen, ze komen herwaarts; kom maar
hier heen.
25. Twijs, verbastering van terwijls, terwijl.
Ommenenbij, ongeveer; te Leeuwarden zeit men
zuiverder: omendebij, om ende bij.
IJselijk vrōōlek, zeer
vroolijk; zie vs. 20 hier boven.
28. Dul, eigenlijk dol, maar hier ook in de
beteekenis van boos, nijdig.
Al, wel, is ook elders, vooral daar waar er friesche
bestanddeelen in de volkstaal zijn, in gebruik.
29. Iemesdage, is overal in Noord-Holland benoorden het IJ
in gebruik voor dezer dagen en voor eenige dagen geleden; zoo
zeit men ook iemesnachten en iemesjaren, en ook
iemeslesten voor onlangs. Deze westfriesche bijwoorden komen
overeen met de woorden hukkerdaegs of okkerdaegs, hukkernachts,
hukkerwîks en hukkerjiers, die in de friesche taal tusschen
Flie en Lauwers in gebruik zijn. In de oude gothische taal komt merkwaardiger
wijze dit woord ook voor, onder den vorm himmadaga; zoo luidt in
Ulfila's gothische bijbelvertaling de bede: geef ons heden ons
dagelijksch brood, als: hlaif unsarana thana sinteinan gif uns
himmadaga. | |
| |
Zoo als boven reeds met een enkel woord is gezeid, is ook de
tongval van Kolhorn zeer ouderwetsch westfriesch nederduitsch. Het
friesche bestanddeel is er zoo sterk in vertegenwoordigd dat de kolhorner
tongval nagenoeg in 't midden staat tusschen de friesche en nederduitsche
talen, en kwalijk den naam van hollandsch kan dragen. Talrijke oud en goed
friesche woorden zijn nog dagelijks in den kolhorner tongval in gebruik. Zelfs
is het gebruik van doe en dou voor gij in het enkelvoud,
te Kolhorn nog niet geheel uitgestorven. Men maakte er zelfs voor een tiental
jaren ongeveer en wellicht nog wel onderscheid in 't gebruik van doe en
dou; het eerste zei men tegen personen die men eerbied of achting
verschuldigd was, het laatste tegen zijns gelijken of zijn minderen. In den
Overijsselschen Almanak voor oudheid en
letteren van 't jaar 1846 komt een vers voor dat in den
kolhorner tongval heet geschreven te zijn. Hier valt echter vrij wat op af te
dingen. 'T is geen echt kolhorner tongval waarin dit waardelooze rijm is
opgesteld. Men zie hieromtrent het medegedeelde in het tijdschrift De
Navorscher, deel X, onder den titel: Kolhornsch taaleigen
van C. W. B.
Een uitmuntende vertaling van de gelijkenis des verlorenen zoons
in den tongval van het dorp Andijk in Drechterland komt voor in De
Navorscher, dl. XXI, en is opgesteld door den
heer K. Kooiman, Az. hoofdonderwijzer te Andijk. De tongval van Andijk
verschilt echter te weinig van dien van Schagen, om die vertaling hier op te
nemen. Buitendien komt er in dien zelfden jaargang van De
Navorscher nog een vertelling voor, over het volksbijgeloof te Andijk,
mede door den heer Kooiman bovengenoemd in den andijker tongval
opgesteld, en tevens een woordelijstje van bijzondere andijker woorden.
|
|
Auteursrechtvrij