Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[94. Het dorp Nes op 't Ameland]

De tongval van het eiland Ameland is ten nauwsten verwant aan de tongvallen der friesche steden, en behoort ook tot de tongvallegroep, die onder den verkeerden naam van stadfriesch bekend is.

De Amelanders zijn van oorsprong echte Friezen, die in vroegere eeuwen de friesche taal gesproken hebben, maar later hun aloude taal met een nederduitschen tongval hebben verwisseld. Dien ten gevolge spreekt men dus tegenwoordig op 't Ameland, even als in de friesche steden, niet slechts met een frieschen tongslag, maar de volkstaal is er, ofschoon nederduitsch, toch zeer sterk met friesche klanken, woorden, uitdrukkingen en zinwendingen vermengd. Maar sedert de laatste

[p. 484]

jaren bestaat er onder de Amelanders en vooral onder de inwoners van Nes, het voornaamste dorp op 't Ameland, een sterke neiging om zoo veel mogelijk hollandsch te spreken, waar door veel oorspronkelijks uit den tongval dagelijks verloren gaat, hoewel de tongslag (accent) steeds duidelijk friesch is en blijft. Ook in dezen laat de natuur zich niet dwingen noch verkrachten.

Den juisten tijd wanneer de Amelanders de friesche taal hebben laten varen, heb ik niet kunnen opsporen. Dit zal ook wel van liever lede hebben plaats gehad. Vóor de hervorming werd er op 't Ameland zekerlijk nog algemeen friesch gesproken; misschien ook nog langen tijd daarna. Door de bewoners althans van het gehucht Buren onder Nes, werd ten jare 1786 nog friesch gesproken.

Talrijke klanken, woorden en vormen in de amelandsche volkstaal, bewijzen nog heden ten volle dat oudtijds de friesche taal op 't Ameland gesproken werd, zoo dit anders nog aan eenigen twijfel onderhevig ware. Op 't Ameland is nog een strook land, die den naam draagt van Anjumwei (friesch wei=weg), ten bewijze tevens dat het eiland in overoude tijden aan den vasten wal was verbonden, en dat er toen een weg van 't Ameland naar het oude Anjum liep, dat reeds zeer vroeg een aanzienlijk dorp was en nog is, in Oost-Dongeradeel. Nog heden ten dage hoort men oude Amelanders wei zeggen voor weg, en in deze eeuw werden in echt amelander huisgezinnen, vader en moeder nog taat en mim genoemd. Zie vs. 12 bl. 435 en vs. 18 bl. 164 op memme. Hard loopen (van paarden) is op 't Ameland rane, overeenkomende met het gewoon friesche rinne; men zeit b.v. wat raant dat peert! die peerten binne op 'e raan! die paarden zijn op hol! Peerten, en niet peerden, zooals men tegenwoordig in de friesche steden zeit, was vroeger ook wel te Workum en Staveren in gebruik. Voor daar en waar zeit men op 't Ameland deer en weer, even als in noordelijk Noord-Holland; voor deze en dit, even als op het Bildt, deuze en dut, voor welk en hoedanig, even als vroeger in de friesche steden, hoek, het friesche huk; verder kroem, krom, fuul, boos, kwaad, enz. als in de friesche steden; ook after voor achter, dat in de friesche steden reeds verouderd is, en koesen voor kousen, even als op Wieringen. Het friesche woord sleau (sleeuw), dat ook in de friesche steden nog niet geheel verouderd is, wordt op 't Ameland zeer veel gebruikt, in de beteekenis van vreemd, belachelijk, zot, wonderlijk, enz., en niet slechts in die van langzaam, traag, dommelig, enz., zoo als aan den vasten wal. Dit friesche sleau is oorspronkelijk het zelfde woord als het engelsche slow, het hoogduitsche schlau en het westvlaamsche sleew, dat stomp

[p. 485]

of bot (van messen en tanden) beteekent. Zie vs. 17 van de vertaling in den tongval van den Zaankant.

Eigenaardige amelandsche woorden zijn nog: slep, vriend, van sliep, sleep, slaap, bijslaap, vroeger ook op Texel in gebruik; dam, mesthoop; dod, mestkar; mie_et, tijding (op Marken mient), enz. In het dorp Hollum op 't Ameland worden sommige woorden met het aanhangsel ke verkleind, die te Nes en tevens overal aan den vasten wal in Friesland tje of tsje achter zich nemen; b.v. potke, pantke, potje, pantje, ketelke, keteltje, enz.

Zoo als boven reeds is gezeid, neigt de tongval van 't Ameland spoediger en meer tot het hollandsch, dan de tongvallen van de friesche steden. Zoo is de zuivere, lange i klank in vele woorden reeds met den hollandschen ij klank verwisseld. Maar de Amelanders zijn in deze uitspraak zeer onstandvastig; men kan b.v. uit den mond van Amelanders uitdrukkingen hooren als deze: wij segge altiid tijd, in nie_et tiid. De reden van deze groote neiging van den amelander tongval om in het hollandsch te verloopen, ligt zekerlijk in de omstandigheid dat zeer veel Amelanders op hollandsche schepen ter koopvaardij varen en dat veel amelander jonge dochters te Amsterdam en elders in Holland dienen, waardoor zij veel hollandsch in hun spraak opnemen en dit, bij hun terugkomst op het eiland, niet volkomen weer afleeren. ¹⁾ De gewoonte om zingerig te spreken hebben de Amelanders met andere eiland- en strandbewoners gemeen; evenwel niet in die mate als b.v. de Schiermonnikoogers, Wangeroogers en Scheveningers.

De drie amelander dorpen, Hollum, Ballum en Nes leveren ook weer onderling eenig verschil in tongval op, dat echter van zeer weinig beteekenis is. Te Nes heeft men het meeste hollandsch in de spreektaal opgenomen, terwijl de tongval van de westelijke dorpen meer ouderwetsch is.

In den Frieschen Volksalmanak voor 1842 komt een stukje voor, Zeemanssprookje van J.H.H. Grz., dat in den amelander tongval is geschreven en in F. Allan, Het eiland Ameland, eenige bijzonderheden nopens het amelander dialect.

1) Zie Dr. JH. Halbertsma, Over de uitspraak van het Land-friesch, in De Taalgids, IX, 12 en mijn werkje: Over de taal en de tongvallen der Friezen.

[p. 486]

94. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Nes op 't Ameland.

Medegedeeld door den heer J. Roorda, predikant te Nes op 't Ameland. Juli 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. 'N seker minsk had twie_e seuns.

12. In de jongste d'r van sei teugen 'e fader: fader! geef mij 't deel fan 't goe_ed, dat mij toekomt. In de fader gaf se elk siin pa_rt.

13. In nie_et feul dagen na deuzen is de jongste seun, doe die alles bij enander pakt had, na 'n feer lan fe_rreisd, in deer het hij siin goe_ed in 'n overdadig leven deur brocht.

14. In doe hij alles fe_rtee_rd had, kam 'r 'n groote hongersnoo_ed in dat lan, in hij begon gebrek te lijen.

15. In hij gong heene in fe_rfoegde 'm bij ie_en fan 'e burgers fan dat lan, in die stuurde 'm op siin lan, om de bargen te hoe_eden.

16. In hij wou 'm graag sad ete fan 't foer dat de bargen atten; mar gin ie_en gaf 't 'm.

17. In doe hij bij 'm sels kommen war, doe sei hij: hoe feul fan miin faders knechten hewwe folop broo_ed in ik fe_rgaan hier fan 'e honger.

18. Ik sil opstaan in na miin fader toe gaan in ik sil teugen im segge: fader! ik hew mij an 'e hemel in an jou besondigd.

19. Ik bin nou nie_et meer wee_rdig om jou seun te hiten; maak mij tot ie_en fan jou knechten.

20. In hij sting op in gong na siin fader toe. In doe hij nog feer o_f war, sag siin fader im in die kreeg danig medelijen met im; hij gong na 'm toe, fie_el im om 'e hals in soe_ende 'm.

21. In de seun sei teugen im: fader! ik hew mij an 'e hemel

[p. 487]

in an jou besondigd, in ik bin nie_et meer wee_rdig om jou seun noemd te wu_rden.

22. Mar de fader sei teugen siin knechten: bring 't beste pak kleeren hier in trek 't im an, in geef 'n ring an siin han in skoe_enen an 'e foe_eten.

23. In bring 't meste kalf in slacht et, in laat ons ete in froolik weze.

24. Want deuze miin seun war doo_ed in hij is weer levendig wu_rden, in hij war fe_rloren in is weerfonnen. In doe begonnen ze froolik te wezen.

25. Mar de man siin ouste seun war op 't lan, in doe die kam in dicht bij 't huus kommen war, hoo_rde hij 't singen in dansen.

26. In doe hij ie_en fan 'e knechten bij 'm roft had, froeg hij wat dat beduudde.

27. In deuze sei teugen im: jou broer is kommen in jou fader het 't meste kalf slacht omdat hij im son weerom kregen het.

28. Mar hij wu_rdde lilk in wou nie_et inkomme. Doe gong siin fader na buten in noodde 'm ha_rd.

29. Dochs hij antwoo_rdde in sei teugen siin fader: sie_en je, ik die_en jou nou soofeul jaar in ik bin jou nooit nie_et ongehoo_rsaam weest, in jou hew mij nooit 'n bokje geven om met miin frie_enden froolik te wezen.

30. Mar nou deuze seun fan jou kommen is, die jou goe_ed met hoeren deurbrocht het, nou hew jou foor him 't meste kalf slacht.

31. In hij sei teugen im: miin kiin! jou binne altiid bij mij, in alles wat ik hew, is joues.

32 Men most nou froolik in blijd weze, want deuze broer fan jou war doo_ed in hij is weer levendig wu_rden; hij war fe_rloren in hij is weer fonnen.

Aanteekeningen.

De kleine letters r en f, die lager geplaatst zijn, moeten niet uitgesproken, wel gehoord worden. De klanken ie_e en oe_e klinken als op bl. 470 is vermeld; de oo_e als volkomene o door een korten naslag van toonlooze e gevolgd.

11. Twie_e, twee; zie vs. 11 bl. 470.

13. Lan, land; zie vs. 13 bl. 483.

14. Kam, kwam; het gewone friesch heeft kaem.

[p. 488]

16. Dochs, toch, maar, is zuiver friesch.

18. Sij, sel, zal; zie vs. 18 bl. 483.

27. Son, gezond, van het friesche sûnd, (soen); zie vs. 27 bl. 435, vs. 27 bl. 404 en vs. 27 bl. 198.

32. Blijd, wordt uitgesproken met den hollandschen ij = ei en niet met den frieschen ii of i klank; zoo ook in vs. 20 medelijen, dat in de friesche steden medeliiden is; sij voor: zijde, kant, enz. Zie bl. 485.