Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[89. De stad Hindeloopen]

De bewoners van de eertijds zoo bloeiende maar thans zoo deerlijk vervallene stad Hindeloopen (friesch Hînlippen) hebben zich, vooral in hun spraak, kleeding en zeden, steeds bijzonder van de andere Friezen onderscheiden. Toen in de laatste helft van de zeventiende en in de eerste helft van de achttiende eeuw Hindeloopen zijn hoogsten trap van welvaart had bereikt, waren ook de hindelooper eigenaardigheden er het sterkst. Met het jammerlijke verval van den hindelooper handel en scheepvaart en met den daardoor veroorzaakten achteruitgang en verarming der Hindeloopers, ging ook menig eigenaardigheid van die uiterst merkwaardige stad verloren. Vooral verdween er veel van het bijzondere in de kleeding der inwoners, in hun huisraad en in den bouwtrant hunner huizen. De kunstig en schoon gebeeldhouwde hindelooper eikenhouten kasten,

[p. 444]

keeften genoemd, en de andere eigenaardige, ten deele fraai beschilderde meubelen, werden verkocht aan liefhebbers van antiquiteiten, en de voortdurende verarming dwong de Hindeloopers hun uiterst fijn en keurig porcelein, den trots der hindelooper vrouwen, waar sommige familien honderden van stellen van hadden, bij geheele scheepsladingen vol aan amsterdamsche kooplieden te verhandelen. De oude kleederdracht begon, vooral in deze eeuw, al meer en meer buiten gebruik te raken; de oude, degelijke, fraaie, zwaar fluweelen, fijn linnen en wollen, en echt oost-indisch-bonte stoffen, waaruit die kleeding was samengesteld werden hun ten deele te duur, ten deele waren ze niet meer te krijgen. Zoo is langzamerhand bijna al het eigenaardige uit Hindeloopen verdwenen. In het jaar 1866 ging ik naar Hindeloopen om te zien wat daar nog van de oude eigenaardigheden mocht aanwezig zijn, vóor het geheel verdween. Men kon mij slechts enkele oude vrouwen wijzen, die nog de oude hindelooper kleeding droegen; daaronder was er éen, die, als oude vrijster, nog de kleeding der meisjes, der ongehuwden droeg, welke verschilt van de kleederdracht der gehuwde vrouwen; dat was dus de laatste oud hindelooper maagd. Men kon mij verder slechts éen enkele kamer toonen, die nog, zoo als 't heette, geheel op oud hindelooper wijze was ingericht en gemeubeld. Maar ook hier stoorde en bedierf een nieuwerwetsche mahonihouten chiffonière het schoone geheel en vormde een schreeuwende en leelijke tegenstelling met de oude gebeeldhouwde en beschilderde hindelooper meubelen.

Maar éen eigenaardigheid van het oude Hindeloopen is er nog bestaan gebleven, en dat wel niet de minst belangrijke, de hindelooper tongval. Onder elkander spreken de Hindeloopers nog heden ten dage de oude spraak hunner voorvaders, met vreemdelingen echter kunnen allen hollandsch spreken en ook gewoon friesch.

De hindelooper tongval maakt een onderdeel uit van het oude zoogenoemde zuidhoeksch friesch waarvan op bl. 436 is gesproken, en vertoont de eigenaardigheden van dien tongval in hooge mate. Van alle andere zuidhoeksch friesche tongvallen, als die van Workum, Koudum, Staveren, Molkwerum, enz. wijkt het hindeloopersch af. Niettemin is het zuiver friesch, niet minder zuiver dan de gewone friesche landtaal is. Het heeft veel oude en echt friesche woorden langer en zuiverder bewaard dan het gewone friesch. Ook is het in de uitspraak veel netter en fijner, veel gekuischter, bevalliger, beschaafder en welluidender en veel minder afgesleten. Al deze deugden, die het zuidhoeksch friesch boven de gewone friesche landtaal vooruit heeft, zijn in den hindelooper tongval sterk ontwikkeld.

[p. 445]

Het staat veel nader tot de oude, oorspronkelijke, friesche taal en dus ook nader tot het angelsaksisch en tot het oudsaksisch, de stamtaal van het hedendaagsche nedersaksisch. Merkwaardig moet het genoemd worden dat er in het hindelooper friesch enkele vormen en klanken voorkomen, die ook in de nederfrankische tongvallen gehoord worden, maar in de andere friesche dialecten niet 't huis behooren. Hiertoe behooren iik koast en iik begoast, ik kon en ik begon, nederfrankisch: ik kost en ik begost: hoenger, honger, joeng, jong, enz., even als in eenige deelen van Zeeland en in geheel Zuid-Nederland.

Hij die meer van de eigenaardigheden der Hindeloopers wil weten, moet lezen: S.O. Roosjen, N.D. Kroese en W. Eekhoff, Merkwaardigheden van Hindeloopen; bevattende historische bijzonderheden omtrent de woningen, kleeding, gebruiken en taal der Hindeloopers, benevens taalproeven in rijm enonrijm, Leeuwarden, 1855. Zoo als de omslachtige titel reeds meldt, worden eenige proeven van den hindelooper tongval in dit werkje gevonden. Ze zijn niet zonder verdienste, maar de spelling er van is slecht. Verder komen er in de meeste werken waarin over Hindeloopen en zijn merkwaardigheden gehandeld wordt, proeven van hindelooper friesch voor; ook in J.H. Halbertsma, Hulde aan Gysbert Japiks, tweede stuk. In het jaar 1679 kwam er een werk uit, een almanak voor de hindelooper zeelui, dat geheel in den hindelooper tongval is opgesteld en in vele opzichten bijzonder belangrijk is. De titel er van is: Hynlepre Seemans-almenak op it 1679 jeer, mekke fan en stirman oen laand. Tu Leeuwert by Johannes de Ruiter. Deze geheele almanak staat ook afgedrukt in bovengenoemde Hulde aan Gysbert Japiks; de spelling er van is ook bijzonder slecht.

89. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van de stad Hindeloopen.

Medegedeeld door den heer N.D. Kroese, oud hoofdonderwijzer te Hindeloopen. Januari 1871. (In eigene friesche spelling.)

11. Siker minske heéb twa soons.

[p. 446]

12. De joengste fan jem seé tjen siin feer: feer! jaon mi't deel fan 't good dat mi tokomt. In hi deelde jem 't good.

13. In naat fuele deggen dernei is de joengste soon, dæ 't er alles binnen pakt heéb, weireisge nei en laand der fier fan denne in der het er al dot er heéb, oerwealdsk trochbroat.

14. En dæ hi alles op heéb, koam er 'n grate hoengersnood iin dot laand in hi bigoast gebrek to liën.

15. In hi geéng henne en ferfoge him bi eén fan de burgers iin dot laand in di steérde him op siin laan om op de bargen to pasjen.

16. In hi freége of 't er ek het ite mocht fan 't barge-iten; mar nimmen jooch it him.

17. In dæ 't er good to him se_lm komd weér, seé er iin him se_lm: ho fuele knechten fan miin feer hebbe fol op jer bra, in iik sterf fan hoenger!

18. Iik sol opstaan in nei miin feer to gaan in iik sol tjen him sizze: feer! iik heb soendige tjen de himel in for ji.

19. Iik bin naat meer wo_rdich jiin soon næme to wo_rden; mæækje mi as eén fan jiin knechten.

20. In hi stoog op in geéng nei siin feer to. In dæ 't er jitte fier oaf weér, soog siin feer him al, in siin he_rt waa_rd boppe meéte fol fan meiliën; hi ron nei him to, faal him om'e hals in paaike him.

21. In de soon seé tjen him! feer! iik heb soendige tjen de himel in for ji; iik bin naat meer wo_rdich jiin soon næme to wo_rden.

22. Mar de feer seé tjen siin tæænstboaden: briing hir daadlik 't beste pak klaan in dwaan it him oon in jaon him en riing oon siin haand in skoon oon siin futten.

23. In briing 't meste kaal in slachtje it; in leét ues ite in nochlik wæze.

24. Want dizze miin soon weér da, in hi iis wor libbendich wo_rden; hi weér forlo_rnd in hi iis wor foenden. In jæ bigoasten nochlik to wæzen.

25. In siin ealste soon weer iin 't fild in dæ hi ticht bi hues koam, hee_rde hi 't gesoeng in 't gedoens.

26. In dæ 't hi eén fan de knechten bi him roapt heéb, freége hi het dot bitudde.

[p. 447]

27. In dizze seé tjen him: diin broer iis komd, in diin feer het 't meste kaal slachte, omdot er him gesoend wor heéb.

28. Mar hi waa_rd kwa in wood naat iin hues gaan. Dæ geéng siin feer nei him to in baad him der om.

29. Mar hi joog siin feer to 'n antwoo_rd: sææn 'r is! so fuele jeéren tæænje ik ji al in nooit heb iik jiin gebod oeërtredden; in ji hebbe mi nooit nog eén liitjen bok joend, dot iik mei miin freénden ek 'ris nochlik wæze koast.

30. Mar no dizze soon komd iis, di 't, jiin good mei hoeren in snoeren trochbroat het, no heb ji 't meste kaal for him slachte.

31. Dæ seé de feer tjen de ealste soon: bo_rn! doe bist altiid bi mi, in al dot iik heéb iis diines.

32. Mar wi bihee_rden den no wol nochlik in bli to wæzen; want dizze diin broer weér da, in hi iis wor libbendich wo_rden; hi weér forlo_rnd, in hi iis wor foenden.

Aanteekeningen.

De eé moet uitgesproken worden als een scherp lange e, die eenigermate naar de friesche uitspraak van den tweeklank ie zweemt. De oe in joengste, hoengersnood, soendige, foenden, gesoeng, gedoens, gesoend, joend, moet als de gewone, zuivere, hoogduitsche u worden uitgesproken, vooral niet als de tweeklank oe. De klanken ao en oa worden gesproken als het midden houdende tusschen a en o; de ao helt eenigszins meer naar de a over; de oa een weinig meer naar de o. De æ houdt het midden tusschen a en e; het is de blatende, blœrende aklank. De ea is de gewone friesche tweeklank ea. De aa is de zuivere, lange, italian a. De letters die kleiner zijn en wat lager gedrukt, moeten niet uitgesproken, maar wel gehoord worden.

12. Jem, hen, van het oud friesche hiam, hjam; zie vs. 12 bl. 119 op jem.

Feer, vader; zie bl. 439 op heit en mem.

13. Dæ;, toen, als, daar; zie vs. 16 bl. 394 op doa.

Laand, land; zoo ook haand, hand, sa and, zand. In het gewone landfriesch worden deze woorden als laon, haon, saon uitgesproken; daar is de d er achter weg gesleten. Zoo is ook een andere letter, de l, in sommige hindelooper woorden nog aanwezig, terwijl ze in het gewone friesch en ook in het hollandsch en vlaamsch reeds lang daaruit gesleten is. De Hindeloopers zeggen: saalt voor het gewoon friesche salt, spreek uit: saot, hollandsch zout; hindel.

[p. 448]

hoolt, gewoon fr. hout, holl. hout; hindel. aald, gewoon fr. ald, spreek uit aod, holl. oud; hind. hueshaalding, gew. fr. hûshalding, spr. huushaoding, holl. huishouding; hind. ealde_rs, gew. fr. alders, spreek: aode_rs, holl. ouders; hindel. skoolder, gewoon fr. en holl. skouder en schouder. Vergelijk vs. 13 bl. 393 op laand.

Oerwealdsk, in beteekenis overeenkomende met het gewoon friesche oerdwealsk, is woordelijk vertaald: overweelderig, meer dan weelderig, zeer weelderig, en komt van het oud friesche weald, het engelsche wealth, weelde. Het hindelooper oerwealdsk is een zuivere vorm; het gewoon friesche oerdwealsk is verbasterd. Zie vs. 13 bl. 435.

Trochbroat, doorgebracht, van briinge, broat, broat, brengen, bracht, gebracht. Dit broat wordt volkomen gelijk uitgesproken als het engelsche brought. Zoo ook toat, gedacht, van tiinse, tiinke, denken, even als het engelsche thought. Zie vs. 13 bl. 175 op brô_et.

14. Grate, groote; veel woorden die in het gewone friesch den ea-klank hebben en in het hollandsch oo, hebben in den hindelooper tongval een volkomene, zuivere italian a; b.v. graat, great, groot; bra, brea, brood; ra, read, rood; da, dea, dood; aast, east, oost.

Hi bigoast, hij begon, gewoon friesch: hi bigûn; het hindelooper bigoast komt overeen met het nederfrankische begost; even als het hindelooper iik koast, gewoon friesch: ik koe, met het nederfrankische ik kost, ik kon, Zie vs. 29 bl. 246 op 't woord koss, en vs. 14 bl. 249.

16. Het, wat; het oud friesch heeft: huet (hvet) hwet, hwat; het hedendaagsche gewone friesch hwet, hwat, en in den laatsten tijd ook wat en wet. In de vorige eeuw en vroeger kwam de vorm het en hette ook elders in Friesland voor; bij Gysbert Japicx wordt hij vaak gevonden. Zie vs. 23 bl. 279 op get de gek afgève.

17. Se_lm of sem, zelf, in verbuiging to him se_lm; zie vs. 17 bl. 443.

Bra, brood; zie hier boven vs. 14 op het woord grate.

20. Boppe meéte, boven mate, gewoon fr.: buppa (boppe) miete.

Paaike, zoende, van paaikje, zoenen; het gewone friesch heeft: patsje, patte, patte; een zoen is te Hindeloopen en paaik, gewoon friesch en patsje, oudtijds, ook bij Gysbert Japicx nog, en pea.

23. Nochlik (met doffe o), ook in het gewone friesch voorkomende, en tevens in den nederduitschen tongval der grootere friesche steden; de vorm noflik (f en ch zijn wisselletters: gracht en graft, gekocht en koft) wordt even dikwijls gebruikt. Nochlik en noflik is woordelijk vertaald: genoegelijk.

24. Da, dood; zie hier boven vs. 14 op het woord grate.

25. Ealste, oudste, van aald, oud.

[p. 449]

29. Liitjen, klein; gewoon friesch lîts (liits); schiermonnikooger friesch liitjen; sagelter friesch lîtje, liitje, litik, lîttik; wangerooger friesch litk; helgolander friesch letj; noordfriesch lit, let, leit; engelsch little; deensch lille, liden; zweedsch liten; nedersaksisch lütje, lüt, lütk, enz. Zie vs. 29 bl. 411, vs. 12 bl. 402, vs. 29 bl. 459 en vs. 13 van de vertaling in den tongval van Eede en Heille.

Iik koast, ik kon; zie hier boven vs. 14 op hi bigoast.

30. Hoeren in snoeren; zie vs. 13 bl. 197 op hoar'n un snoar'n.

31. Bo_rn, kind; zie vs. 31 bl. 435.