Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 419]

[85. Het dorp Den Ham]

Het westelijke gedeelte van Groningerland, de dorpen Aduard, Noord- en Zuidhorn, Oldehove, Grijpskerk, Marum, de Leek, enz. bevattende, was vroeger nog in de landstreken of grietenijen Humsterland, Middachsteradeel, Langewold en Fredewold verdeeld, maar draagt tegenwoordig in 't algemeen den naam van Westerkwartier. Oorspronkelijk is het Westerkwartier een zuiver friesche landstreek. Door de nabijheid van het steeds zuiver friesch sprekende westerlauwersche Friesland, is de aloude friesche taal als spreektaal ongetwijfeld hier ook langer in gebruik gebleven dan elders in de groninger Ommelanden. Denkelijk week eerst in het begin der zestiende eeuw de friesche taal in deze streken voor het hedendaagsche friso-saksische dialect. Toch heeft, althans als schrijftaal, het nederduitsch al vroeg zijn

[p. 418]

invloed, ook in dit deel van Groningerland, doen gelden. Zoo zijn de zoogenoemde Langewolder Keuren van het jaar 1250 en van 1282 in de nederduitsche taal opgesteld, even als de Fredewolder Keuren van 1388, terwijl mij geen oude oorkonden bekend zijn, uit dit deel van Groningerland afkomstig en in de friesche taal geschreven. Ook de zoogenoemde Aduarder Zijlbrief van 1382 is nederduitsch en niet friesch.

Thans komen er in de friso-saksische tongvallen van 't Westerkwartier nog meer friesche elementen voor dan in de andere groningerlandsche tongvallen en zijn ze ook minder typisch groningerlandsch dan de anderen. Zoo luidt de volkomene a, schoon ze dan ook al bij lange na niet zuiver uitgesproken wordt, hier toch veel minder zwaar en trekt veel minder naar de o, dan dit in andere groningerlandsche tongvallen geschiedt; zoo ook spreekt men de scherp lange e gewoonlijk op friesche wijze als ie uit; b.v. stien en bien voor steen en been, mienen voor meenen, enz. Maar niet slechts klanken, ook zuiver friesche woorden komen er nog hier en daar, vooral langs de friesche grenzen, in den westerkwartierschen tongval voor, zoo als b.v. jem of jim voor gijlieden (oudfriesch gima en jima, nieuwfriesch jimme); ja zelfs zuiver friesche woorden die in het hedendaagsche Friesland zelven reeds sterk verouderd of geheel uitgestorven zijn, zoo als jamk, dikwijls, enz. Andere zuiver friesche woorden, die in deze westerkwartiersche tongvallen nog gebruikt worden, zijn heit en mem, vader en moeder, zoo als onder anderen nog te Noordwijk in gebruik is; ark, gereedschap; eide, egge (zie 57 bl. 372); gol (westerlauwersch friesch: gulle, golle), hooivak; vrenzen (westerlauwersch friesch wrensgje, wrinsgje), hinneken; jimpt (westerl. fr. imet, iemet, met gebroken klank), avondmaaltijd; piilk (pîlk), pen of vederschacht; branje, brandstof, enz. Te Sebaldeburen gebruikt men ook nog de friesche woorden onthieten, beloven; rempten (westerlauwersch fr. rimpen), haastig, schielijk; dreeg of drieg, voedzaam, zwaar (van spijze); tjoed, slecht, kwaad, boos; tjoenster, toovenaarster; ûtskaaie, ontaarden; wrakselen (westerl. fr. wrakselje), worstelen, stoeien, enz. In het werkje van N. Westendorp, getiteld: Eerste leerrede gehouden in de nieuwe kerk te Sebaldeburen, komt een lijst voor van grootendeels friesche woorden die in dit deel van het Westerkwartier nog in gebruik zijn.

De meeste ingezetenen van de groninger dorpen langs de friesche grenzen, vooral die van Sebaldeburen, Noordwijk, Doezum en Groninger Opende verstaan ook zeer wel de friesche taal, al kunnen ze haar dan ook al niet spreken.

85. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Den Ham.

Medegedeeld door den heer W.J. Koppius, predikant te den Ham. Januari 1871. (In nederlandsche spelling.)

11. Zeker man had twei zeuns.

12. In de jongste van heur zee tegen de voader: voader! geef mi 't deil van 't goud, dat mi toukomt. In hij verdeilde 't goud onder heur.

13. In 'n dag of wat doarnoa, dou de jongste zeun alles bi 'nkander zocht har, is 'r wegraisd noa 'n wiid ofgelegen land, in het doar ziin goud iin overdoad deurbrocht.

14. In don 'r 't allemoal op har, kwam 'r 'n zwoare hongersnood iin dat land, in hij begon gebrek te liiden.

15. In hij gong hen in vervougde 'm bi ein van de börgers van dat land in dei stuurde 'm op ziin land om op de zwiinen te passen.

16. In hij wol wel geern ziin liif vullen mit zwiinevreten, moar gein mensk gaf hom dat.

17. In dou er tou hom zulf komen was, zeed'er: houveul venten van miin voader hebben overvloud van brood en ik vergoa van honger.

18. Ik zel opstoan in noa miin voader goan in ik zel tegen hom zeggen: voader! ik heb zundigd tegen de hemel in tege joe.

19. Ik bin neit meer weerd da 'k joen zeun nuimd wor! Moak mi as ein van joen venten!

20. In hij ston op in gong noa ziin voader tou. In dou 'r nog 'n heil end van hom af was, dou zag ziin voader hom al in dei kreeg iinwindig medeliiden mit hom; hij leip hom in de muit, slouch hom de handen om de hals in gaf hom 'n doetje.

21. In de zeun zee tegen hom: voader! ik heb zundigd tegen de hemel in tegen joe; in ik bin neit meer weerd dat 'k joen zeun nuimd wor.

[p. 420]

22. Moar de voader zee tegen ziin venten: breng hier vot 't beste kleid in trek hom dat an, in doe 'm 'n ring an ziin hand in schounen an ziin vouten.

23. In breng 't vette kalf in slacht dat in loat ons eten in plezeir moaken.

24. Want disse zeun van mi was dood in hij is weer levendig wodden; hij was verloren in hij is weer vonnen. In dou begonnen ze plezeir te moaken.

25. Moar de oldste zeun was op 't land in dou dei bij huus kwam, heurd' er 't zingen in dansen.

26. Dou ruip hij ein van de venten in vroug hom wat dat beduudde.

27. In dei zee tegen hom: joen bruir is komen in joen voader het 't vette kalf slacht omdat er hom gezond weer 't huus kregen het.

28. Moar dou wodde 'r lelk in dou wol er neit in huus kommen. Dou gong ziin voader noa hom ton in vroug hom d'r om.

29. Moar hij zee tegen ziin voader: ik dein joe al zoo veul joar in 'k heb ja nooit wat tegen joen zin doan; moar joe hebben mi nooit 'n luttig bokje geven, dat 'k ook 'rais met miin vrunden plezeir moaken kon.

30. Moar no disse zeun van joe 't huus komen is, dij joen goud met houren verzwierd het, no hei j' om hom 't vette kalf slacht.

31. In de voader zee tegen hom: jonge! doe bisse ja altiid bi mi, in al wat miind is, is diind ook ja!

32. No most doe ook bliid wezen, want diin bruir was dood in hij is weer levendig wodden; hij was verloren in hij is weer vonnen.

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in; de ö als in 't hoogduitsch.

De ei, de nederlandsche ie en ee vervangende, klinkt als zuivere tweeklank ei, volstrekt niet naar ai overhellende, eerder naar eei.

13. Iin, in; zie vs. 14 bl. 410 op iin.

17. Er, voor hij; zie vs. 13 bl. 413 op er.

Venten, knechten; zie vs. 22 van de vertaling in den tongval van het Bildt, en 28 bl. 372.

18. Zel, zal; zie vs. 18 bl. 410.

[p. 421]

20. Iinwindig, inwendig; de onvolkomene e voor n wordt in het Westerkwartier als onvolkomene i, geheel op friesche wijze, uitgesproken; zoo zeit men niet slechts in voor en, maar ook bringen voor brengen, enz. Zie vs. 15 bl. 198 op hin.

In de muit, te gemoet. Zie vs. 20 bl. 403.

Doetje, zoen, zoentje, het stadfriesche tuutsje, enz. Zie vs. 20. bl. 215 op duutjede.

22. Vot, door uitslijting (op friesche wijze) der r van vort, voort, terstond. Zie 53 bl. 372 en vs. 13 bl. 402 op fot.

24. Wodden, door uitslijting (op friesche wijze) der r van worden, geworden.

28. Lelk, kwaad, boos; zie 9 bl. 358 en vs. 28 bl. 407.

29. Ja, immers; ook in vs. 31; zie vs. 31 bl. 417 en vs. 31 bl. 395.

Luttig, klein; vs. 29 bl. 411.