Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[80. Het dorp Sellingen]

Het zuidoostelijkste gedeelte van de provincie Groningen draagt den naam van Westerwolde en omvat de dorpen Wedde, Vlachtwedde, Onstwedde, Sellingen en ter Apel met de schans van de Boertange. De tongval van deze landstreek, die vrij afgezonderd ligt en grootendeels uit uitgestrekte moeren en venen bestaat, wijkt eenigszins van de andere groningerlandsche tongvallen af en nadert meer tot den tongval van noordwestelijk Westfalen, van Meppen, Lingen en de graafschap Benthem en van zuidwestelijk Oost-Friesland. Westerwolde behoort dan ook oorspronkelijk niet tot Friesland tusschen Eems en Lauwers, zooals de andere groninger Ommelanden, en de Westerwoldingers zijn dan ook geen Friezen noch Friso-saksen, maar zuivere Saksen.

[p. 400]

80. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het dorp Sellingen.

Medegedeeld door den heer J.U.H. Sijpkens, predikant te Sellingen
November 1870. (In nederlandsche spelling.)

11. Der was eis 'n man en dij har twei zeuns.

12. De lutke zee tegen ziin voader: voader! geeft mi miin part van 't gout, dat mi toukomt. En he deilde heur 't gout tou.

13. Kört d'rnoa, dou de lutke alles bi 'nander har, is he wiid fot goan noar boven in 't land en hef 't er al deur brocht, deur dat he in groote overdoad leefd har.

14. En dou he alles op har, kwam d'r n' groote hongersnood doar in dat land, en 't duurde nich lank dat he ook gebrek kreeg.

15. Dou gunk he hen en gunk noar ein van dij mensken doar en dij wees hom en brochde hom noar 'n stuk land, woar he op de zwiine passen skol.

16. En van honger wol he wol met de zwiine eten; moar gein mensk dij hom d'r wat van geven wol.

17. En dou he zuk der op bedochde, zee he tegen zuk zuls: och Heere! wat hebben de denstden bi miin vader 't veul beter; as ikke; dij hebt 't zoo gout en ik koom bikans om van honger en gebrek.

18. 'K weit wol wat ik doun wil; 'k goa stond hen noar mini voader en 'k zegge tegen hom: voader, heurt eis! 'k mot bekennen dat 'k heilendal 't spoor biister west bin; 'k kan 't nich veur God en ook nich veur joe verantwoorden.

19. 'K bin doarom ook nich weerd da' 'k joen zeun nog langer heite; 'k wol, o, wol zoo geern! bi joe deinen, al was 't ook zuls moar dat 'k ein van joen denstden was.

20. Zoo zegd, zoo doan: hij gunk hen noar ziin voader. En dou he nog wiid van hom af was, zag ziin voader hom al ankomen

[p. 401]

en dij kreeg zoo'n medeliiden met hom, dat he hom in de muit luip, hom om 'e hals vloog en hom smokde.

21. De jonge zee dou tegen ziin voader: heurt eis voader! 'k mot bekennen da' 'k heilendal mis west bin; 'k kan 't nich veur God en ook nich veur joe verantwoorden, da' 'k zoo heilendal verkeerd doan hebbe; 'k bin ook nich weerd dat 'k joen zeun nog heite.

22. Moar de voader ruip ziin denstden en zee teugen heur: goat hen en hoalt 't allerbeste kleid en dou hom dat an; dou hom ook 'n ring an de vinger en stevels an de voute.

23. En goat dan hen en hoalt 't allerdikste kalf oet 't hok en slacht dat stond; dan zul' wi al mit 'nander wat efen en 'n heil bulte pleizeir moaken.

24. Want ik bin zoo bliide dat miin jong d'r weer is; 'k dochde nich anders as dat he dood was en su! hij leeft toch nog; hij is fot west en is t'r nou weer. Dou wassen ze al mit 'nander zoo bliide.

25. En de olste zeun was op 't land en dou dij bi hoes kwam, heurde hij doar zingen en dansen.

26. En hij ruip ein van de denstden en vruig: wat is t'r wol te doune?

27. En dij zee tegen hom: joen bruir is t'r weer en joen voader hef 't dikste kalf oet 't hok slachten loaten omdat he sond en wol weerom komen is.

28. Moar hij wuir zoo grel dat he heilendal nich in hoes komen wol. Doa gunk de olle zulf noar hum tou en verzöchde hom vrundl'k dat he in hoes komen skol.

29. Moar hij brochde 'r tegen in en zee tegen ziin voader: su! ik bin hier nou al zoo lank west en nog nooit nich heb ik in miin levend joe wat tegen doan; en wat heb ik 'r veur kregen? Niks! nog gein einmoal zuls 'n boksken; heilendoal niks nich, dat 'k wat pleizeir moaken kon.

30. Moar dou miin bruir in hoes kwam, dij 't er al deur lapde en mit nat allerhande smerige sletten en gemeine vraului touhuil, joa! dou kon i wol te warke goan en slachten 't allerdikste kalf.

31. En dou zee de olle legen hom: och, miin jong! dou bist joa altiid bi mi en al wat ik hebbe is dimt mit.

[p. 402]

32. Wi mossen al mit 'nander bliide wezen, omdat we eerst dochden, dat onze lutke dood was en su! hij is toch nog levendig; wi, meinden, dat he heilendal te zuike was en nou is he d'r weer!

Aanteekeningen.

De oa klinkt tusschen o en a in, maar meest naar de o overhellende; de ö heeft de zelfde waarde als in 't hoogduitsch.

11. Eis, saamgetrokken uit eins, eens. Zie vs. 11 bl. 393.

12. Lutke, eigenlijk: kleine, is ook voor jongste (kind) veel in gebruik, ook al is dit kind volwassen. Lutke, elders in Groningerland en Oost-Friesland lutje, is echt oud noord-saksisch, en verwant met het oud hoogduitsche lützel, 't westfriesche lîts, 't engelsche little, 't deensche lille, 't vlaamsche lettel, littel, letje, litje, letsken, in Fransch-Vlaanderen liitje, en ook met 't nederlandsche luttel, weinig, enz. Zie vs. 25 van de vertaling in den tongval van Hinde-loopen, en vs. 13 van de vertaling in dien van Eede, op lettel.

Part, deel; zie vs. 12 bl. 355 op paert.

13. Har, hadde, in alle neder- en friso-saksische tongvallen van Noord-Duitschland in gebruik; zie vs. 11 bl. 208 op harr.

Fot, door uitslijting der r van fort, voort, weg, heen.

Noar boven in 't land, is een westerwoldinger uitdrukking voor: naar een plaats ver weg, naar een vreemde plaats. Westerwolde ligt zeer laag, lager dan al de aangrenzende landstreken; daarom zeit men er, als iemand verre weg, buiten Westerwolde gaat: hij geit noar boven in 't land.

14. Nich, niet, even als in 't oostelijkste Drenthe en 't oostelijkste Twenthe, overeenkomende met 't hoogduitsche nicht. Van de Groningerlanders zijn 't de Westerwoldingers alléen die nich gebruiken voor niet; de anderen zeggen neit. Zie vs. 19 bl. 364.

15. Hen, heen; zie vs. 13 bl. 393 op hen.

Brochde, brachte of bracht, even als bedochde, bedacht, smokde, voor smokte, zoende, verzöchde voor verzöchte, verzocht, lapde, lapte, enz. Het is een eigenaardigheid van den groninger tongslag om de t dikwijls als d, de v als b, de s als z uit te spreken. Alle Groningers doen dit, ofschoon sommigen sterker dan anderen; zij zijn in den regel zoo aan deze dwaze uitspraak verslaafd, dat de meeste Groningers zelven 't niet eens opmerken en nooit willen toegeven dat ze zwadde kadde voor zwarte kat, zdroadien voor stroatien,

[p. 403]

straatje, konzert voor concert, leben en ste_rben voor leven en sterven zeggen.

Skol, zoude, komt in zeer vele neder- en friso-saksische tongvallen van Noord-Duitschland voor. Het oudfriesch heeft skolde, skulde, het hedendaagsche westfriesch scoe; zie vs. 32 bl. 188, vs. 32 bl 155 en vs. 32 bl. 58.

17. Zuk, zich; zie vs. 15 bl. 393.

Denstden, dienstboden: zie hier boven vs. 15 op 't woord brochde en vs. 22 bl. 210.

Hebt, hebben; zie vs. 17 bl. 339 op de knechs hebt.

Bikands voor bikants, zuiverder vorm (van bij en kant) dan 't hedendaagsch nederlandeche bijkans.

18. Stond, verkorting van terstond. Zie vs. 30 bl. 321 op opstond.

Heilendal, geheel en al, in 't hollandsch heelemaal, te Leeuwarden heelendal, van heil of heel ende of end' al, en is dus goed nederduitsch. Zie vs. 31 bl. 316 op hèèalegans, en vs. 14 bl. 198.

'T spoor biister, het spoor bijster; bijster is een goed oud nederduitsch woord, dat oudtijds in Holland ook in volle gebruik was, maar tegenwoordig dáar begint te verouderen, ofschoon men 't hier en daar buiten Holland nog veel gebruikt. Het komt overeen met het friesche bjuester, bjuster, biüster, dat nog dagelijks gebruikt wordt, vooral ook in den zin van het spoor bijster of verdwaald zijn. Zelfs heeft men in het friesch een bijvoegelijk naamwoord spoor-bjuster of spoarbiuester, verdwaald, verdoold. Zoo zingt Gysbert Japicx:

O! dj de Heagst' doz smaedje in huynje
Az forwylde ky, dy duynje,
Weyd't Hy az spoar-bjuester schiep.

Zie vs. 14 bl. 407.

20. In de muit luip, te gemoet liep; zie vs. 20 bl. 237 op in de maite. De groninger tweeklank ui is eigenlijk een umlaut van ou en moest beter op hoogduitsche wijze als öu geschreven worden. Zie 6 bl. 370.

Smokde, zoende; zie hier boven vs. 15 op 't woord brochde en vs. 20 bl. 390 op smokte 'm.

22. Ruip, riep, van roupen, roepen; zie vs. 20 hier boven.

Stevels, laarzen, komt over een met het hoogduitsche stiefel; stevel is goed nederduitsch, ofschoon het in Holland niet in gebruik is. In Limburg is stievel en steuvel ook algemeen in gebruik.

23. 'N heil bulte, heel veel, overeenkomende met 't hollandsche 'n heele boel. In Friesland is zoowel 'n boel als 'n bult in gebruik.

24. Su, zie; vergelijk vs. 29 bl. 304 op zu.

[p. 404]

Wassen, waren; zie vs. 29 bl. 356 en vs. 24 bl. 332.

26. Vruig, vroeg; zie vs. 20 hier boven en vs. 26 bl. 348.

27. Sond, gezond; friesch sûnd. Zie vs. 27 bl. 198.

28. Wuir, werd. Zie vs. 14 bl. 348.

Grel, kwaad, boos, komt overeen, wat de afkomst betreft, met het hoogduitsche grell, schril.

29. Niks, is in alle nederduitsche tongvallen van Nederland voor niets in gebruik en komt nader bij het hoogduitsche nichts, waarvoor in de meeste neder- zoowel als hoogduitsche tongvallen van Duitschland eveneens niks, nix wordt gezeid. Zie vs. 29 bl. 355.

Boksken, bokje, de verkleinvorm op ske of sken, die in de west-faalsche en nederfrankische (nederrijnsche, brabantsche, vlaamsche) tongvallen 't huis behoort, komt in de andere groninger dialecten niet voor. Zie vs. 29 bl. 321 en vs. 29 bl. 375.

30. Touhuil, toehield.

31. Olle van olde, oude. Zie vs. 12 bl. 312 op audste en vs. 12 bl. 67 op ohle.

Joa, immers; zie vs. 31 bl. 395.