Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1

[p. 381]

[77. Het stadje Zwartsluis]

In het noordelijkste deel van Overijssel neemt de friso-saksische volkstongval, hoe noordelijker men komt, hoe langer hoe meer friesche bestanddeelen in zich op. Eenige eigenaardigheden van den zwolschen tongval, zooals het niet en verkeerd noemen der h, enz. vindt men in meerdere of mindere mate ook terug in de tongvallen van de stadjes Hasselt, Zwartsluis, Genemuiden en Vollenhove. De tongval van de dorpen Staphorst en Rouveen is zeer oorspronkelijk friso-saksisch, heeft nog weinig van den invloed van het hollandsch geleden en komt nagenoeg met de friso-saksische tongvallen van westen zuidwestelijk Drenthe overeen. In de tongvallen van Blokzijl, Blankenham, Giethoorn, Steenwijk, Oldemarkt en de Kuinder of Kuinre treedt het friesche element sterk op den voorgrond. Deze tongvallen verschillen weinig van het friso-saksische dialect van Stellingwerf in Friesland.

77. De gelijkenis van den verlorenen zoon in den tongval van het stadje Zwartsluis.

Medegedeeld door den heer J. Beckering Vinckers te Kampen. September 1871. (In nederlandsche spelling.) ¹⁾

11. En văder ad twie zeuns.

12. En de jonkste van eur zeide töt de văder: văder! geeft mi-j miin porsie, die mi-j toekomp. En hi-j dielde eur 't goet.

13. En niet veule dăgen daornao toe de jonkste zeune alles bi-j mekăre egăert adde, is hi-j weg egaon naor 'n vremt laant en et daor al ziin goet in ŏverdaod deur ebragt.

14. En as i-j alles vertêrt adde, kwamp 'r 'n groote onger in dat laant en hi-j begun gebrek te liiden.

1) In deze vertaling is een eenigszins andere spelling gevolgd als die waarin de andere saksische tongvallen in dit werk geschreven zijn. Zoo is de zware, saksische lange a niet door oa als gewoonlijk, maar door ao afgebeeld. De heer J. Beckering Vinckers, aan wien ik deze vertaling te danken heb, wenschte zijn eigene spelling behouden te zien.

[p. 382]

15. En toe voegde hi-j um bi-j iene van de börgers van dat laant en die stuurde 'm op ziin laant um de varkens te weiden.

16. En hi-j begêrde ziin liif te vullen mit 't voer dat de varkens atten; măer gien mense gaf 't um.

17. En as i-j töt um zelven ekomen was, zei hi-j: oeveule knechten van miin văder ebben ŏvervloet van broot en ik vergao van onger.

18. Ik zal opstaon en nao miin vader gaon en ik zal zeggen: văder! ik eb ezundigt tegen den emel en tegen oe,

19. en ik bin niet meer weerd dă' 'k oen zeune nuumt wörde; măek mi-j as iene van oen knechten.

20. En i-j stond op en gink nao ziin văder. En as i-j nog vere van um was, zag ziin văder 'm en wert inwendig met 'm bewö̆gen; hi-j löp nao 'm toe, völ 'm um de als en kuste 'm.

21. En de zeune zei töt 'm: văder! ik eb ezundigt tegen den emel en tegen oe en ik bin niet meer weerd dă 'k oen zeune nuumt wörde.

22. Măer de văder zei töt ziin knechten: brenkt 't beste kleet ier en doet 't um an en geeft um 'n rink an ziin aant en schoenen an de voeten.

23. En brenkt 't gemeste kalf en slagt 't en laot ons êten en vreulik wêzen.

24. Want miin zeune was doot en nou is i-j weer lêvendig ewörden; hi-j was verlö̆ren en is weer evunnen.

25. En ziin olste zeune was in 't laant en as i-j digte bi-j 't uus kwamp eurde i-j 't gezaank en 't geraos.

26. En i-j röp iene van de knechten töt um en vrög wat dat was.

27. En die zei töt 'm: oen bruur is weer ekomen en nou ef oen văder 't gemeste kalf eslagt, umdat i-j gezont weerumme ekomen is.

28. Măer i-j wörde kwaod en wol niet in uus gaon. Toe gink ziin văder nao'm toe en bat um.

29. Măer i-j zei töt ziin văder: ik eb zoo veule jaoren bi-j oe ewest en ik eb altiid edaon wat a' i-j grăeg ebben wollen; măer i ebben nog nooit 'n bok veur mi-j eslagt, da' 'k ies mit miin vrenden vreulik kon wêzen.

[p. 383]

30. Măer nou deze oen zeune ekomen is, die d'r alles deur ebragt ef, nou slagt i 't gemeste kalf.

31. Măer ziin văder zei töt 'm: kiint! i bin altiid bi-j mi-j en al 't miinde is 't oende.

32. Wi-j muten nou vreulik en bliide wêzen; want oen bruur was doot en i-j is weer lêvendig ewörden; hi-j was verlö̆ren en is weer evunnen.

Aanteekeningen.

De ă; klinkt als op bl. 379 is gezeid. De ö klinkt als in 't hoogduitsch; de ö̆ als de u in 't engelsche bud; de i-j als op bl. 379 is vermeld. De ao klinkt tusschen o en a in, als in 't engelsche water; de ăe is ău van văder, een weinig verlengd, ongeveer de geslotene ä der Hoogduitschers; de ŏ; als een zeer heldere o; de ê als de fransche ê in frêle.

12. Porsie, deel; zie vs. 12 bl. 352.

13. Laant, land; de verlenging van de onvolkomene a in de woorden land, hand enz. komt ook in meerdere of mindere mate in andere saksische dialecten voor, zoo als in die van Drenthe.

Ef, hef, heeft.

17. Oeveule, hoevele; ebben, hebben.

19. Oen, verkorting van oewen, uwen.

22. Ier, hier; aant, hand.

25. Uus, huis; eurde, heurde, hoorde.

29. Ies, van iens, eens.

31. Kiint (of kiind) kind, zie vs. 31. bl. 324

Het eiland Schokland in de Zuiderzee behoort tot Overijssel. Dit eiland is tegenwoordig onbewoond; er kan dus van een hedendaagschen schokker tongval eigenlijk geen sprake zijn. Maar omdat de arme Schokkers hun eiland eerst in 't jaar 1859 hebben verlaten om zich aan den vasten wal, te Kampen (Brunnepe), Vollenhove, Genemuiden, Volendam en op Urk een veiligere en betere woonplaats te kiezen, en wijl dus de meeste echte Schokkers die op Schokland geboren en getogen zijn, nog leven, zoo meen ik hier ook een enkel woord aan hun tongval te moeten wijden.

Tot welke afdeeling van het nederduitsch het schokker dialect moet gebracht worden, is mij, bij het weinige dat ik er van te weten kon komen, niet duidelijk. De tongval van het eiland Urk is er het naaste aan verwant; even als deze is de schokker tongval zeer eigenaardig

[p. 384]

en wijkt in vele opzichten van alle andere nederduitsche tongvallen af. Het schokker dialect schijnt mij toe met den tongval van Urk (en met dien van Flieland en van 't dorp Huizen in Gooiland?) een overblijfsel te zijn van de oude spraak die men eertijds in de landstreken rondom 't meer Flevo, die thans door het water van de Zuiderzee overstroomd zijn, bezigde. In allen gevalle is of liever was het schokker dialect een zonderling mengelmoes van friesche, saksische en frankische bestanddeelen.

Alles wat er, zoo verre ik weet, aangaande den tongval van Schokland geschreven is, vindt men in Bijlage III van een zeer uitvoerig en hoogst belangrijk opstel van G. Mees Az. in den Overijsselschen Almanak voor oudheid en letteren van 1847, onder den titel Schokland. Dit is ook het eenigste wat mij van den schokker tongval bekend is.

Merkwaardig is het dat men zelfs op het kleine Schokland, in de drie dorpjes of eigenlijk buurtjes die er bestonden, twee onderscheidene tongvallen sprak. De Schokkers van de Zuiderbuurt of de Zuidert en van Ens of de Meulebuurt spraken eenigszins anders dan die van de noordelijkste buurt, van Emmeloord. Of dit verschil in dialect tusschen de beide deelen des eilands zijn oorsprong vond in de omstandigheid dat Zuidert en Ens of het zuidelijke deel van Schokland oudtijds tot Overijssel gerekend werden, maar dat Emmeloord of Emmelwaard tot Holland en wel aan de stad Amsterdam behoorde, of dat verschillende afkomst van Noord- en Zuid-Schokkers van dat onderscheid de oorzaak was, kan ik niet uitmaken.

Maar laat ik, ten einde iets naders van de schokker dialecten mede te deelen, den heer Mees zelven laten spreken en eenige aanteekeningen van mijn hand tusschen zijn woorden voegen.

‘De uitspraak van Ens en Emmeloord verschilt van elkander, terwijl beide van den dialectus communis, dat is de goede Hollandsche uitspraak, afwijken. Op Ens is men er, dunkt mij, verder van verwijderd, en nadert meer tot het Overijsselsch.

Aldaar’ (te Ens) ‘is het niet de ii, waar de Hollanders de ij’ gebruiken, maar iets tusschen beiden, veel van de è in het fransche père, doch minder sterk; grijpen wordt greèpen; wijn, wèen; vijftien, veèftien; pijp, peèp; tijd, teèd.

De ui wordt eu, als pruim preum; schuit, scheut ‘(beter skeut);’ druif, dreuf.

Ei klinkt als ai; lei, lai; kei, kai. - De sch wordt sk, school, skool; a wordt oa: wagen, woagen; - Terwijl van het voorvoegscl ge de g wordt weggelaten, gegeven, egeven.

[p. 385]

Met de h springen de Enzers om, als in het Zeeuwsch, Schiedamsch, plat Deventersch enz. Hout is out; oud is houd; - ee wordt bij oude lieden, als in den oud-Hollandschen tongval ie, steen, stien; been, bien.’ (Dit is eigenlijk friesch; 't oud-hollandsch of liever 't oud-amsterdamsch had dezen tweeklank uit het friesch.) ‘Omtrent de algemeene regelen van dit dialect ben ik te weinig zeker om er meer van te zeggen. Ik bepaal mij dus tot eenige nog opgegevene woorden: haan wordt aun; kippen, kiepen;’ (kipen is beter, ook te Leeuwarden is kippen = kipen) ‘kousen, koesen;’ (dit is eigenlijk westfriesch of liever friesch van bewesten het Flie, namelijk van noordelijk Noord-Holland; men zeit eveneens koesen voor kousen op Wieringen, Texel, enz. maar ook op ter Schelling en zelfs op het Ameland.) ‘olie bijna aulie; molen, meulen; sleutel, sneutel.’ (Dit laatste is slechts een verwisseling van verwante letters, even als het westvlaamsche sloter of sleuter).

‘Bijzondere woorden of uitdrukkingen zijn nog: Een papieren zak heet brief’ (ook op Marken); ‘slaapmuts, poeskop; een vrouwenrok, schort;’ (Beter skort. Ook in Friesland tusschen Flie en Lauwers noemt men den bovenrok der vrouwen skort, skoart, (spreek uit: sko-a't) ‘stroop, sirup;’ (Dit sirup komt nader bij het oorsponkelijke syrupus); ‘azijn, eek.’ (Ook in de friesche steden en elders in gebruik en een samentrekking van het goed nederduitsche edik, het friesche ietik, spreek uit jittik); ‘ik heb 't in mijn zak, ik heb 't in mijn diezek;’ (Beter dizek of dizak, omdat dit woord, dat oudtijds in vele nederduitsche tongvallen in gebruik was, van dijzak, zak die men aan de dij draagt, komt; en niet van diefzak, zooals men wel eens gebazeld heeft. Het hindelooper friesch heeft in den zelfden zin ook nog deesik, dees'k.) ‘kinderen, kiener, met een doffe g als kiengner;’ (Beter is kiner en kiingner.) ‘'t Katoen is verbleekt, verblikket.’ (Ook in 't friesch forblikke.) ‘Tegen zijns gelijken zegt men jè, tegen den meerdere ji. De broeder zegt tegen de zuster: tutte;’ (Ook nog op 't eiland Marken in gebruik en vroeger ook te Leeuwarden; thans heeft tutte te Leeuwarden de beteekenis van een langzaam, lui meisje en is er half en half een scheldwoord geworden,) ‘de zuster noemt den broeder beúpe; de grootvader is bebbe.’ (Hetzelfde woord als het wangerooger bab en het sagelterlander babe; zie vs. 12 bl. 161 en vs. 12 bl. 174.) ‘de grootmoeder besje; de vader tate; de moeder memme;’ (Tate en memme voor vader en moeder is weer zuiver friesch; tate is bepaald friesch van bewesten 't Flie. Zie vs. 12 bl. 80, vs. 12 bl. 292, vs. 18 bl. 164) ‘de tante meute;’ (Verwant met moei, meui, mui.) de vrouw heeft peèn in den bek; de koe heeft peèn in den mond.

[p. 386]

Basterdwoorden worden daar, even als overal, bij de mindere klassen nog meer verbasterd of onkenbaar. Het kind wordt goed opgepast, heet gementineerd; ik zal u vernielen, ik zal u vertestueeren; het is bedorven, 't is geskandeliseerd.

Van Emmeloord weet ik nog minder op te geven, dat eenig algemeen denkbeeld van de uitspraak aldaar zoude kunnen geven. Met het Enzer dialect heeft het Emmeloordsch gemeen, dat het augment e wordt en a mede als oa klinkt, dus edoan voor gedaan; woater voor water; ei als ai; onderscheid, onderschaid;’ (Beter is onderskaid.) ‘ook aldaar zijn kousen, koesen. Stellig is het overigens meer aan het Hollandsch naderende. Even als daar zal men zeggen: ik had geen tijd om een pijp te rooken. En, zoo ik mij wel herinner, wordt de n aan 't slot der woorden daar, op zijn Hollandsch, weg gelaten of ten minste bijna niet merkbaar, terwijl die op Ens duidelijk wordt gehoord. Overigens heeft het Emmeloordsch ein voor in; kind wordt keind; kinderen keinrer; twintig tweintig.’ (Dit laatste ook in Friesland.) ‘Meester wordt maaster;’ (Nader aan het friesche en engelsche master.) ‘gestolen, esteulen; ook egeuven voor gegeven en niet als op Ens egeven.

Bij nadere gelegenheid, zal ik trachten iets meer voldoende en meer taalkundig geordend te geven. - Als een staaltje neme men het tegenwoordige voor lief.’

Jammer inderdaad dat het vooruitzicht, 't welk in den voorlaatsten volzin ons wordt voorgespiegeld, voor zoo verre mij bekend is, nooit vervuld werd, en nu ook nooit meer vervuld worden kan.